دادرسی فرایندی است که طی آن اختلافات میان افراد یا اشخاص حقوقی توسط یک مرجع صالح رسیدگی شده و حل و فصل می‌شود. این فرایند شامل مراحل مختلفی است که هر یک از آن‌ها دارای تشریفات و اصول خاص خود هستند.
تشریفات دادرسی در جهت تنظیم و اداره دادرسی و تضمین حقوق و آزادی‌های افراد در جریان رسیدگی قضایی تدوین شده‌اند. این قواعد و مقررات به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند: اصول دادرسی و تشریفات دادرسی.
اصول دادرسی، قواعدی هستند که بر مبنای ارزش‌های حقوقی و عدالت در جهت تضمین حقوق و آزادی‌های افراد در جریان رسیدگی قضایی وضع شده‌اند و از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار هستند و رعایت آن‌ها حتی در صورت عدم رعایت تشریفات دادرسی، الزامی است.
تشریفات دادرسی مجموعه‌ای از قواعد و مقرراتی است که برای انجام صحیح و عادلانه رسیدگی قضایی وضع شده‌اند. این قواعد و مقررات شامل مراحل و ترتیبات رسیدگی، نحوه انجام اقدامات و تشریفات دادرسی و حقوق و تکالیف طرفین دعوی و سایر اشخاص ذی‌نفع است.
ما در این مقاله به بررسی مفهوم، انواع و آثار تشریفات دادرسی در نظام حقوقی ایران می‌پردازیم.
تعریف و مفهوم تشریفات دادرسی
تشریفات دادرسی، قواعدی هستند که جهت تنظیم و اداره دادرسی و تأمین اهداف آن وضع شده‌اند. این قواعد از اهمیت کم‌تری نسبت به اصول دادرسی برخوردار هستند و عدم رعایت آن‌ها در صورت عدم تأثیر بر حقوق و آزادی‌های افراد باعث بی‌اعتباری رأی صادره نخواهد شد.
به‌طورکلی تشریفات دادرسی مجموعه‌ای از قواعد و مقرراتی است که برای انجام صحیح و عادلانه فرایند دادرسی تدوین شده‌اند. این قواعد و مقررات شامل مواردی مانند نحوه تشکیل دادگاه، ارجاع پرونده به قاضی، نحوه ابلاغ دادخواست، نحوه رسیدگی به دعوا و صدور حکم هستند که توسط قانون‌گذار و به‌منظور تنظیم و اداره دادرسی و تأمین اهداف آن وضع شده‌اند.
اهمیت تشریفات دادرسی
هر چند که انجام تشریفات دادرسی تأثیر آنچنانی بر صدور حکم ندارند و انجام آن الزام قانونی ندارند، اما باز هم اهمیت زیادی در نظام قضایی دارند؛ زیرا این قواعد و مقررات موجب می‌شوند که دادرسی به‌صورت منظم و عادلانه انجام شود و حقوق و آزادی‌های افراد در جریان رسیدگی قضایی تأمین شود.
از جمله مزایای تشریفات دادرسی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- جلوگیری از اطاله دادرسی.
- تضمین حقوق و آزادی‌های افراد.
- ایجاد شفافیت در روند رسیدگی قضایی.
- افزایش دقت و صحت رأی.
مبانی تشریفات دادرسی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران که به‌عنوان سند بالادستی نظام حقوقی کشور شناخته می‌شود، مبانی تشریفات دادرسی را در اصول مختلف خود به طور دقیق و صریح پیش‌بینی کرده است. برخی از مهم‌ترین مبانی تشریفات دادرسی در قانون اساسی عبارت‌اند از:
رعایت حقوق و آزادی‌های اساسی افراد
یکی از مهم‌ترین اصول قانون اساسی، اصل احترام به حقوق و آزادی‌های اساسی افراد است. این اصل در اصل 22 قانون اساسی به صراحت بیان شده است که «حکومت جمهوری اسلامی ایران مکلف است حقوق و آزادی‌های ملت ایران را مطابق بر اصول این قانون تضمین نماید.»
رعایت حقوق و آزادی‌های اساسی افراد در تشریفات دادرسی نیز اهمیت ویژه‌ای دارد. برای مثال اصل 166 قانون اساسی مقرر داشته است که «دادگاه‌ها باید در رسیدگی به دعاوی، استقلال کامل داشته باشند و در حکم خود، ملزم به رعایت مقررات قانونی هستند.» این اصل استقلال قضایی و رعایت مقررات قانونی را در رسیدگی قضایی تضمین خواهد کرد.
رعایت عدالت و انصاف
اصل دیگر قانون اساسی که از اهمیت ویژه‌ای در تشریفات دادرسی برخوردار است، اصل 32 قانون اساسی است که مقرر داشته «حکم به مجازات و اجرای آن باید تنها از طریق دادگاه صالح و با رعایت مقررات قانونی صادر شود.» این اصل بر ضرورت رعایت عدالت و انصاف در رسیدگی قضایی تأکید دارد.
رعایت نظم و انضباط در فرایند دادرسی
یکی دیگر از اصول مهم قانون اساسی که در تشریفات دادرسی موردتوجه قرار گرفته، اصل 167 قانون اساسی است که مطابق آن «قاضی موظف است کوشش کند حکم هر دعوا را در قوانین مدونه بیابد و اگر موفق نشد حکمی که به آن دعوا مرتبط است را بیابد باید با استناد به منابع معتبر اسلامی یا فتوای معتبر مراجع تقلید، حکم عادلانه‌ای برای آن دعوی صادر کند.» این اصل ضرورت رعایت نظم و انضباط در فرایند دادرسی را تأکید دارد.
این اصل بر لزوم توجه قاضی به قوانین مدونه در صدور حکم تأکید دارد. قوانین مدونه، مجموعه‌ای از قوانین و مقرراتی هستند که به‌صورت مکتوب تدوین شده و توسط مقامات ذی‌صلاح به تصویب رسیده‌اند. این قوانین شامل قانون اساسی، قوانین مدنی و سایر مقررات قانونی است.
قاضی موظف است در ابتدا برای پیداکردن حکم دعوی در قوانین مدونه تلاش کند. اگر حکم موردنظر در قوانین مدونه موجود باشد، قاضی باید آن را اجرا کند. اگر حکم موردنظر در قوانین مدونه موجود نباشد، قاضی برای صدور حکم باید به منابع معتبر اسلامی یا فتوای معتبر مراجعه کند.
علاوه بر اصول مذکور، سایر اصول قانون اساسی نیز هر یک به نحوی با تشریفات دادرسی ارتباط دارند. مبانی تشریفات دادرسی در اصول مختلف قانون اساسی کشور پیش‌بینی شده‌اند هر یک از این مبانی در قوانین عادی از جمله قانون آیین دادرسی مدنی و قانون آیین دادرسی کیفری، توسعه داده شده و تفسیر شده‌اند.
انواع تشریفات دادرسی
تشریفات دادرسی را می‌توان از دو جهت مختلف تقسیم‌بندی کرد. از جمله تقسیم‌بندی‌های مهم تشریفات دادرسی عبارت‌اند از:
تقسیم‌بندی بر اساس نوع دادرسی
تشریفات دادرسی را می‌توان بر اساس نوع دادرسی در دو دسته تشریفات دادرسی مدنی و تشریفات دادرسی کیفری تقسیم‌بندی کرد. تشریفات دادرسی مدنی مربوط به رسیدگی به دعاوی مدنی است و تشریفات دادرسی کیفری مربوط به رسیدگی به جرایم است.
تقسیم‌بندی بر اساس درجه اهمیت
علاوه بر این تشریفات دادرسی بر اساس درجه اهمیت به دو دسته تشریفات رکنی و تشریفات ساده تقسیم می‌شوند.
- تشریفات رکنی، تشریفاتی هستند که رعایت آن‌ها برای صحت و اعتبار رأی ضروری است. عدم رعایت این تشریفات، موجب بی‌اعتباری رأی می‌شود.
تشریفات رکنی شامل موارد زیر می‌شود:
- تقدیم دادخواست
- ابلاغ دادخواست به خوانده
- حضور طرفین در جلسه دادرسی
- تقدیم لایحه دفاعیه
- تشریفات ساده، تشریفاتی هستند که رعایت آن‌ها برای صحت و اعتبار حکم دادگاه ضروری نیست و عملاً رعایت کردن یا نکردن آن‌ها در حکم صادر شده بی‌تأثیر است. عدم رعایت این تشریفات، موجب بی‌اعتباری رأی نمی‌شود، مگر این که عدم رعایت آن‌ها بر حقوق و آزادی‌های افراد تأثیر داشته باشد.
تشریفات ساده عبارت‌اند از:
- نحوه ابلاغ دادخواست
- زمان و مکان تشکیل جلسات دادرسی
- نحوه ادای شهادت شهود
آثار عدم رعایت تشریفات دادرسی
آثار عدم رعایت تشریفات دادرسی به نوع تشریفات موردنظر بستگی دارد. چنانچه تشریفات موردنظر، تشریفات رکنی باشد،عدم رعایت آن موجب بی‌اعتباری رأی خواهد شد، اما درصورتی‌که تشریفات موردنظر، تشریفات ساده باشد عدم رعایت آن باعث بی‌اعتباری رأی نمی‌شود، مگر این که عدم رعایت آن بر حقوق و آزادی‌های افراد تأثیر بگذارد.
چگونگی صدور رأی
صدور رأی دادگاه یکی از مهم‌ترین مراحل دادرسی است. رأی دادگاه تصمیم‌نهایی دادگاه در مورد دعوایی است که به آن رسیدگی شده است. این رأی باید بر اساس قانون و اصول حقوقی صادر شود و مستند باشد.
شرایط صدور رأی
برای صدور رأی دادگاه باید شرایط زیر وجود داشته باشد:
- دادرسی باید به طور کامل انجام شده باشد. یعنی همه مراحل دادرسی از جمله تعیین وقت رسیدگی، ابلاغ دادخواست و اوراق قضایی به طرفین، حضور طرفین در جلسه رسیدگی، استماع اظهارات طرفین و دفاعیات آن‌ها، انجام تحقیقات لازم و… باید به طور کامل انجام شده باشد.
- قاضی رسیدگی‌کننده برای صدور رأی باید صالح باشد. یعنی دادگاهی که در آن به پرونده رسیدگی می‌شود باید صلاحیت رسیدگی به آن دعوا را داشته باشد.
- قاضی رسیدگی‌کننده باید مستقل باشد. منظور این است که قاضی نباید از بیرون تحت‌تأثیر هیچ فشاری قرار گیرد.
مراحل صدور رأی
مراحل صدور رأی عبارت‌اند از:
- جمع‌بندی اطلاعات و بررسی دلایل و مدارک: در ابتدا قاضی، پرونده را مطالعه می‌کند و اطلاعات و دلایل و مدارک موجود در پرونده را جمع‌بندی خواهد کرد.
- استنباط حکم: در مرحله دو قاضی بر اساس اطلاعات و دلایل و مدارک جمع‌بندی شده، حکم موردنظر خود را استنباط خواهد کرد.
- نگارش رأی: در این مرحله، قاضی پرونده رأی خود را نگارش می‌کند. رأی دادگاه باید به طور کامل و واضح نوشته شود و شامل موارد زیر باشد:
- شماره پرونده
- تاریخ صدور رأی
- مشخصات دادگاه و قاضی صادرکننده رأی
- مشخصات طرفین دعوا
- گردش کار پرونده
- دلایل و مستندات رأی
- نتیجه رأی
مستند بودن رأی
مستند بودن رأی، یکی از مهم‌ترین شرایط صدور رأی دادگاه است. رأی دادگاه باید بر اساس قانون و اصول حقوقی تدوین شده در قانون اساسی صادر شود. به عبارتی قاضی باید در رأی خود دلایل و مستندات قانونی رأی را به طور کامل ذکر نماید.
طبق قانون درصورتی‌که رأی دادگاه مستند نباشد، قابل اعتراض و نقض است.
تأثیر اصل 167 قانون اساسی بر صدور رأی
اصل 167 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، قاضی را مکلف می‌کند که در صدور رأی، ابتدا به قوانین مدونه مراجعه کند. اگر در موضوع این دعوی، قانون ساکت یا ناقص باشد، قاضی باید به منابع معتبر اسلامی رجوع کند و در غیر این صورت برای صدور حکمی عادلانه به فتوای معتبر مراجعه نماید.
البته چنانچه قاضی مجتهد قانون را باتوجه‌به نظر اجتهادی خود خلاف شرع تشخیص دهد باید از رسیدگی به آن پرونده خودداری کند. در این شرایط پرونده به شعبه دیگری ارجاع داده خواهد شد.
این اصل نشان می‌دهد که قانون در صدور رأی دادگاه، دارای اولویت است.
جلسه دادرسی
جلسه دادرسی از جمله مهم‌ترین مراحل دادرسی است. در این مرحله طرفین دعوا و سایر افراد مرتبط با پرونده در دادگاه و حضور قاضی، اظهارات خود را بیان کرده و دفاعیات خود را ارائه می‌دهند.
جلسه دادرسی در سه نوع دسته‌بندی می‌شود که عبارت‌اند از:
- جلسه دادرسی عادییا معمولی: این جلسه در وقت مقرر و در محل دادگاه تشکیل خواهد شد.
- جلسه رسیدگی خارج از نوبت: این جلسه در صورتی تشکیل می‌شود که ضرورت ایجاب کند. برای مثال درصورتی‌که یکی از طرفین دعوا به دلیل بیماری یا فوت، نتواند در جلسه دادرسی عادی حضور یابد، جلسه دادرسی خارج از نوبت تشکیل خواهد شد.
- جلسه دادرسی فوق‌العاده: این جلسه در صورتی تشکیل می‌شود که پرونده در اولویت باشد و نیاز به رسیدگی سریع داشته باشد.
نقش وکیل دادگستری در تشریفات دادرسی
وکالت، یکی از نهادهای مهم در نظام حقوقی ایران است که نقش مهمی در تأمین حقوق و آزادی‌های افراد ایفا می‌کند. وکیل دادگستری به‌عنوان نماینده قانونی موکل خود می‌تواند در کلیه مراحل دادرسی اعم از تنظیم دادخواست، ابلاغ اوراق قضایی، حضور در جلسات دادرسی، دفاع از موکل و تجدیدنظرخواهی از حقوق و منافع موکل خود دفاع کند.
وکلای دادگستری با بهرهگیری از دانش و تجربه خود، نقش مهمی در رعایت تشریفات دادرسی ایفا می‌کنند. وکلا ضمن این که به‌درستی از موکلین خود دفاع می‌کنند به آن‌ها کمک خواهند کرد تا از حقوق و آزادی‌های خود در جریان رسیدگی قضایی آگاه شوند.
از جمله اقداماتی که وکلای دادگستری می‌توانند در راستای رعایت تشریفات دادرسی انجام دهند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تأمین صلاحیت قاضی و مرجع رسیدگی.
- رعایت مهلت‌های قانونی.
- تقدیم دادخواست و سایر اوراق قضایی در فرمت و محتوای صحیح.
- ابلاغ اوراق قضایی به‌صورت قانونی.
- حضور در جلسات دادرسی و دفاع از موکل.
- تجدیدنظرخواهی در صورت عدم موافقت با رأی صادره.
اهمیت مشورت با وکیل در رسیدگی به دعاوی قضایی
مشورت با وکیل دادگستری در روند رسیدگی به دعاوی قضایی، اهمیت زیادی دارد. از جمله مزایای مشورت با وکیل در روند رسیدگی به دعاوی قضایی، عبارت‌اند از:
- افزایش آگاهی موکل از حقوق و آزادی‌های خود
- تسهیل روند رسیدگی قضایی
- افزایش احتمال موفقیت در رسیدگی قضایی
کلام آخر
رعایت تشریفات دادرسی، مانند رعایت قوانین راهنمایی و رانندگی، ضروری است. هر چند که تأثیری در صدور رأی ندارد، اما باتوجه‌به نقش مهمی که تشریفات دادرسی در تأمین حقوق و آزادی‌های افراد و تحقق عدالت در نظام قضایی دارد، عدم رعایت این قواعد و مقررات، موجب بروز مشکلاتی در مسیر دادرسی می‌شود؛ بنابراین لازم است که همه افراد از جمله طرفین دعوی، وکلا و قضات، نسبت به رعایت این قواعد و مقررات اهتمام ورزند.
به دلیل پیچیدگی که روند دادرسی و تشریفات دادرسی دارد بهتر است که در طی این مسیر از راهنمایی و کمک یک وکیل پایه یک دادگستری کمک بگیرید. مؤسسه حقوقی حق ستان با سال‌ها تجربه و صدها پرونده موفق برای ارائه خدمات مشاوره و دفاع از حقوق شما در خدمت‌تان خواهد بود.
