دادرسی و مراحل آن به زبان ساده

دادرسی به‌عنوان یکی از مفاهیم اساسی حقوقی، نقش بسیار مهم و حیاتی در حفظ عدالت و احقاق حقوق مردم در جامعه دارد. گاهی اوقات برای بسیاری از افراد این فرایند، پیچیده به نظر می‌رسد و برای بسیاری از افراد، دستیابی به اطلاعات دقیق و کامل در مورد مراحل دادرسی و نحوه عملکرد دادگاه‌ها به چالشی پیچیده تبدیل شده است.

باتوجه‌به سؤال‌های مخاطبان درباره چیستی دادرسی و مراحل آن، این مقاله را نگارش کردیم و ضمن شرح مراحل دادرسی از اولین مراجعه حقوقی تا صدور رأی دادگاه و اجرای حکم قضایی، نوعی راهنمای عملی برای شناخت و درک عمیق‌تر از فرایند دادرسی را به شما ارائه خواهیم داد تا در دستیابی به عدالت و احقاق حقوق شما، نقشی هر چند کوچک، اما مفید داشته باشیم.

منظور از دادرسی چیست؟

دادرسی در اصطلاح حقوقی به معنای رسیدگی مرجع قضایی به درخواست یا دعواهایی است که توسط طرف خواهان مطرح می‌شود به‌منظور اخذ رأی و حكم قضایی در دادگاه پیگیری خواهد شد.

این فرایند شامل کلیه اعمالی است که از با ارائه دادخواست به دادگاه، آغاز شده تا صدور رأی و اجرای حكم قضایی، ادامه می‌یابد. دادرسی بر دو نوع دادرسی معمولی و دادرسی خاص است.

دادرسی معمولی به دادرسی گفته می‌شود که در آن، خواهان به دادگاه مراجعه می‌کند و ادعای خود را علیه خوانده مطرح می‌کند. خوانده نیز در پاسخ به ادعای خواهان، دفاعیات خود را مطرح می‌دهد و در نهایت دادگاه با بررسی مدارک و مستنداتی که توسط طرفین دعوا ارائه شده، حکم مقتضی را صادر می‌نماید.

به عبارتی باید گفت که در دادرسی‌های معمولی هر دو طرف دعوا حضور خواهند داشت و از حقوق خود دفاع می‌کنند. این نوع دادرسی در دادگاه‌های عمومی و انقلاب بررسی خواهد شد.

دادرسی خاص  به دادرسی گفته می‌شود که در آن، دادگاه به‌صورت خودسرانه و بدون طرح دعوا از سوی خواهان برای رسیدگی به یک پرونده خاص تشکیل می‌شود. برای مثال دادگاه ممکن است برای رسیدگی به شکایت کیفری از سوی دادستان تشکیل شود.

در این نوع دادرسی یکی از طرفین دعوا حضور ندارد و دادگاه بدون حضور او به پرونده رسیدگی خواهد کرد.

در حقیقت دادرسی، فرایندی فراتر از یک جلسه دادگاهی و بسیار پیچیده است به همین دلیل در صورت بروز هرگونه اختلاف و مشکل حقوقی قبل از شروع فرایند دادرسی از یک وکیل دادگستری مجرب کمک بگیرید.

آگاهی از مراحل دادرسی چه اهمیتی دارد؟

هر یک از ما یا یکی از افراد خانواده و نزدیکان ما، ممکن است که در طول زندگی خود برای یک‌بار هم که شده با اختلافات و دعوایی حقوقی مواجه شود؛ ازاین‌رو آگاهی از مراحل دادرسی برای همه اهمیت دارد تا در صورت بروز اختلاف یا دعوا بتوانند اقدامات لازم را انجام داده و از حقوق خود دفاع کنند.

از جمله مهم‌ترین مزایای آگاهی از مراحل دادرسی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• افزایش آگاهی حقوقی
• جلوگیری از تضییع حقوق
• کاهش هزینه های دادرسی

افزایش بیشتر سطح آگاهی افراد جامعه از مراحل دادرسی به پیشرفت و بهبود دسترسی به عدالت و حفظ حقوق هر شخص کمک می‌کند. همچنین به افراد کمک می‌کند تا ضمن صرفه‌جویی در زمان و انرژی خود، بهترین راه‌حل‌ها را اتخاذ کرده و از صرف هزینه‌های اضافی جلوگیری نمایند.

مراحل پیش از دادرسی

مراحل پیش از دادرسی، مراحلی هستند که قبل از آغاز دادرسی کیفری انجام می‌شوند. این مراحل شامل تحقیقات مقدماتی، تنظیم کیفرخواست و ابلاغ آن است.

تحقیقات مقدماتی

تحقیقات مقدماتی، مرحله‌ای است که در آن، دادستان یا بازپرس به‌منظور کشف جرم، شناسایی و دستگیری متهم و همچنین جمع‌آوری ادله علیه متهم، کار خود را آغاز کرده و بررسی و تحقیق میدانی را شروع می‌کند. این تحقیقات شامل موارد زیر است:

1. اخذ گزارش از مأموران انتظامی
2. بررسی دقیق و همه‌جانبه صحنه وقوع جرم
3. اخذ اظهارات شهود و بررسی صحت آن‌ها
4. بازجویی از متهم و ثبت اظهارات او و بررسی صحت آن‌ها اخذ
5. انجام تحقیقات محلی و میدانی
6. استعلام از مراجع ذی‌ربط
7. ارجاع پرونده به پزشکی قانونی

در پایان تحقیقات میدانی و بر اساس نتایج به‌دست‌آمده بازپرس یا دادستان، تصمیماتی را مبنی بر صدور قرار منع تعقیب یا صدور قرار جلب به دادرسی یا صدور قرار موقوفی تعقیب را صادر خواهد کرد.

قرار منع تعقیب

درصورتی‌که دادستان یا بازپرس، پس از انجام تحقیقات مقدماتی، موفق به احراز دلایل کافی برای انتساب جرم به متهم نشود، قرار منع تعقیب برای متهم صادر خواهد شد. قرار منع تعقیب، مانع از تعقیب کیفری متهم نیست و دادستان یا بازپرس، این اختیار را دارد که در صورت کشف دلایل جدید، قرار منع تعقیب را لغو نماید.

قرار جلب به دادرسی

اگر با پایان انجام تحقیقات مقدماتی دادستان یا بازپرس، دلایل کافی برای انتساب جرم به متهم را احراز نماید، قرار جلب متهم برای دادرسی را صادر خواهد کرد. قرار جلب به دادرسی، به معنای این است که متهم باید در جلسه دادگاه حاضر شده و در طول محاکمه از خود دفاع کند.

قرار موقوفی تعقیب

قرار موقوفی تعقیب یعنی تعلیق یا به تعویق‌انداختن فرایند تعقیب کیفری یک متهم به دلایلی مانند گذشت شاکی، فوت متهم یا صلح و سازش بین متهم و شاکی و به این معنا است که در حال حاضر تعقیب کیفری متهم انجام نخواهد گرفت، اما اگر صلح و سازش بین متهم و شاکی صورت نگیرد، دادستان یا بازپرس این اختیار را دارد که در آینده دوباره فرایند تعقیب کیفری متهم را آغاز کند و متهم در مواجهه با اتهامات قانونی و جرمی که مرتکب شده دوباره محاکمه شود.

تنظیم کیفرخواست

چنانچه پس از پایان تحقیقات مقدماتی، دلایل کافی برای انتساب جرم به متهم احراز شود، دادستان طبق اختیاراتی که قانون به وی داده، کیفرخواست صادر را می‌کند. کیفرخواست، سندی است که در آن، اتهامات متهم و دلایل انتساب اتهامات به او، توسط دادستان کامل شرح داده می‌شوند و برای آغاز محاکمه، تقدیم دادگاه می‌شود.

اطلاعاتی که در کیفرخواست درج می‌شوند، عبارت‌اند از:

1. نام و مشخصات کامل متهم
2. نام و مشخصات کامل شاکی
3. موضوع اتهام
4. دلایل انتساب اتهام به متهم
5. خواسته دادستان از دادگاه

ابلاغ کیفرخواست

کیفرخواست باید به متهم ابلاغ شود تا امکان دفاع از خود را داشته باشد. کیفرخواست ممکن به دو صورت حضوری یا غیابی به متهم ابلاغ خواهد شد.

با ابلاغ حضوری، کیفرخواست به متهم تحویل داده شده و متهم ملزم به امضاء آن است با ابلاغ کیفرخواست غیابی، متهم تنها ده روز بعد از تاریخ ابلاغ، فرصت حضور در دادگاه و پاسخ به آن را دارد.

توجه داشته باشید اگر متهم در مهلت مقرر به کیفرخواست پاسخ ندهد، جلسه دادگاه بدون حضور او آغاز شده و به پرونده رسیدگی خواهد شد.

لازم به ذکر است که مراحل پیش از دادرسی، مراحلی مهم و حساس هستند که بر روند دادرسی تأثیرگذار خواهند بود؛ ازاین‎رو آگاهی از هر مرحله برای همه افراد جامعه، اعم از متهمان و شاکیان، امری ضروری و حیاتی است.

مرحله رسیدگی در دادگاه

در مرحله‌ رسیدگی در دادگاه به اتهامات متهم رسیدگی می‌شود و حکم مقتضی برای وی صادر خواهد شد. این مرحله شامل حضور طرفین در جلسه‌ دادرسی، بررسی اظهارات طرفین، ارائه‌ دلایل و مدارک و در نهایت صدور رأی است.

حضور در جلسه‌ دادرسی

جلسه‌ دادرسی، جلسه‌ای است که در آن، طرفین دعوا یعنی متهم و شاکی حضور خواهند داشت و قاضی به اتهامات متهم رسیدگی خواهد کرد.

حضور در این جلسه برای هر دو طرف دعوا اجباری است و در صورت عدم حضور هر یک با صلاح دید قاضی ممکن است جلسه به تعویق بیفتد یا حکم غیابی صادر شود.

اظهارات طرفین

در مرحله رسیدگی در دادگاه هر یک از طرفین دعوا اظهارات خود را کامل بیان می‌کنند به این صورت که متهم اجازه دارد تا از خود دفاع کند و دلایل بی‌گناهی خود را ارائه دهد. البته قاضی به شاکی نیز اجازه می‌دهد تا با بیان اظهارات خود، ادعای خود را علیه متهم بیان کرده و دلایل محکمه‌پسند مبنی بر ادعاهای خود را به دادگاه ارائه دهد.

ارائه‌ دلایل و مدارک

هر یک از طرفین دعوا پس از بیان اظهارت خود، موظف به ارائه مدارک موثق و محکمه‌پسند به دادگاه هستند؛ زیرا قاضی ارائه مدارک را برای اثبات ادعاهای شاکی و متهم ضروری می‌داند، اما درصورتی‌که طرفین دعوا قادر به ارائه دلایل و مدارک کافی برای اثبات ادعاهای خود نباشند، ادعای آن‌ها توسط دادگاه رد خواهد شد.

مدارکی که می‌توان به دادگاه تسلیم کرد عبارت‌اند از:

• اسناد و مدارک مانند قراردادها، چک‌ها، فاکتورها، شهادت‌نامه‌ها و اسناد دیگری ازاین‌قبیل.
• شهادت شهود مانند اظهارات افرادی که شاهد وقوع جرم یا حادثه‌ای بوده‌اند.
• کارشناسی، مانند نظریه‌ای که توسط یک کارشناس در مورد موضوعی فنی یا تخصصی ارائه می‌شود. نظریه‌ کارشناسی، باید مستند و مستدل باشد.

صدور رأی

در پایان جلسه‌ دادگاه، قاضی پس از بررسی اظهارات طرفین و دلایل و مدارک ارائه‌شده، رأی مقتضی خود را صادر می‌کند. رأی صادره دادگاه در هر دادرسی باید مستند به قانون و دلایل موجود در پرونده باشد.

پس اتمام محاکمه، رأی صادره می‌تواند یکی از موارد زیر باشد:

• تبرئه متهم
• محکومیت متهم به حبس
• محکومیت متهم به پرداخت دیه
• محکومیت متهم به پرداخت خسارت

مرحله پس از صدور رأی

پس از صدور رأی، رأی صادرشده در دادگاه، توسط ارکان اجرای اجرا می‌شود یا ممکن است مورد اعتراض قرار گیرد. این مرحله شامل فرجام‌خواهی و اجرای حکم است.

فرجام‌خواهی

فرجام‌خواهی به معنای اعتراض به رأی صدر شده در دادگاه است. فرجام‌خواهی در امور حقوقی توسط محکومٌ‌علیه، محکوم‌له یا مدعی خصوصی و در امور کیفری، توسط محکومٌ‌علیه، شاکی خصوصی یا دادستان کل کشور، انجام می‌شود.

بر ای تقدیم فرجام‌خواهی به دیوان عالی کشور 20 روز پس از تاریخ ابلاغ رأی، فرصت خواهد بود.

با تقدیم فرجام‌خواهی به دیوان عالی کشور، پرونده مجدد بررسی شده و پس از بررسی‌های دقیق، رأی دادگاه تأیید یا نقض خواهد شد.

درصورتی‌که رأی دادگاه تأیید شود، حکم به اجرا درمی‌آید، اما اگر رأی دادگاه نقض شود، پرونده به دادگاه صادرکننده رأی ارجاع می‌شود تا باتوجه‌به نظر دیوان عالی کشور، فرایند دادرسی ازسرگرفته شود.

اجرای حکم

پس از صدور حکم در جلسه دادگاه، رأی صادره به اجرا درمی‌آید. حکم، توسط مراجع ذی‌صلاح مانند اجرای احکام مدنی و اجرای احکام کیفری، اجرا می‌شود.

مراجع ذی‌صلاح، پس از دریافت رأی دادگاه، اقدامات لازم برای اجرای آن را انجام می‌دهند. اجرای حکم ممکن است شامل یکی از موارد زیر باشد:

• پرداخت وجه
• تحویل مال
• انجام تعهد
• حبس

انواع دادگاه و صلاحیت آن‌ها

دادگاه‌ها را بر اساس معیارهای مختلفی دسته‌بندی می‌کنند. یکی از این معیارها، صلاحیت دادگاه به معنای توانایی رسیدگی به یک دعوا یا جرم است.

بر اساس صلاحیت، دادگاه‌ها به دودسته کلی دادگاه عمومی و دادگاه اختصاصی تقسیم می‌شوند.

دادگاه‌های عمومی

دادگاه‌ عمومی صلاحیت رسیدگی به کلیه دعاوی و جرایم را دارد، مگر آنکه قانون صریحاً صلاحیت رسیدگی به برخی از جرایم را به دادگاه دیگری واگذار کرده باشد.

دادگاه‌های عمومی نیز خود به دودسته دیگر تقسیم می‌شوند:

• دادگاه‌های حقوقی
• دادگاه‌های کیفری

دادگاه‌های حقوقی

دادگاه‌های حقوقی، دادگاه‌هایی هستند که به دعاوی حقوقی رسیدگی می‌کنند. دعاوی حقوقی، دادرسی است که در آن، اشخاص حقیقی یا حقوقی برای احقاق حقوق خود، شخصاً به دادگاه مراجعه خواهند کرد.

دعاوی ملکی، دعاوی قراردادی، دعاوی خانوادگی و دعاوی کیفری خصوصی از جمله انواع دادرسی حقوقی هستند.

دادگاه‌های کیفری

در دادگاه‌های کیفری به جرایم رسیدگی خواهد شد. جرایم، اعمالی هستند که قانون آن‌ها را جرم می‌داند و برای آن‌ها مجازات تعیین کرده است.

دادگاه‌های اختصاصی

دادگاه‌های اختصاصی، صلاحیت رسیدگی به یک یا چند نوع جرم خاص را دارند. صلاحیت دادگاه‌های اختصاصی، توسط قانون مشخص می‌شود.

دادگاه ویژه روحانیت، دادگاه نظامی و دادگاه انقلاب از جمله انواع دادگاه‌های اختصاصی به شمار می‌آیند.

جمع‌بندی

در پایان باید گفت که دادرسی فرایندی پیچیده و حساس است که حقوق و آزادی‌های افراد را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد؛ ازاین‌رو آگاهی از مراحل دادرسی و نحوه عملکرد دادگاه برای همه افراد جامعه، حیاتی است.

در این مقاله ضمن تعریف دادرسی به شرح مراحل دادرسی در ایران پرداختیم و با انواع دادگاه‌ها آشنا شدیم.

مهم‌ترین عاملی که می‌تواند برای احقاق حقوق شما در دادگاه کمکتان کند، افزایش اطلاعات حقوقی شما است؛ بنابراین با مطالعه قوانین و مقررات حقوقی و آشنایی با رویه قضایی، می‌توانید به درک بهتری از فرایند دادرسی دست‌یافته و با حقوقی که قانون به شما داده آشنا شوید تا بهتر بتوانید از حق‌و‌حقوق خود دفاع کنید.

اگر با اختلاف یا دعوایی حقوقی یا کیفری مواجه شده‌اید، توصیه می‌کنیم قبل از شروع فرایند دادرسی به یک وکیل دادگستری مجرب  مراجعه کنید تا شما را در مراحل مختلف دادرسی راهنمایی کرده و از حقوق شما دفاع کند.

ما در حق ستان برای عدالت و برابری اجتماعی تلاش می‌کنیم با ما همراه شوید تا طعم شیرین موفقیت در هر پرونده‌ای را بچشید.