ارث‌بری از مفاهیم بنیادی حقوق تملک و انتقال دارایی‌ها است. اصل انحصار وراثت به معنای انتقال دارایی‌ها و حقوق شخص فوت شده به افرادی است که قرابت خونی یا خانوادگی با فرد متوفی دارند. این مبحث در حوزه حقوق مدنی و قانون خانوادگی جا دارد و بر اساس آن، افرادی که در قرابت خونی با متوفی هستند، چه به لحاظ قانونی و چه به لحاظ شرعی، حق به‌ارث‌بردن اموال و دارایی‌های وی را دارند.
انحصاروراثت بیش از هر چیزی بر نظم اجتماعی و اقتصادی تأثیرگذار است. این اصل مربوط به نحوه انتقال سرمایه از نسلی به نسل دیگر است.
در این مقاله، با هدف تبیین و توضیح اصول و قواعد مربوط به انحصار وراثت، سعی خواهیم کرد تا به سؤالاتی که در ذهن دارید، پاسخ دهیم.
انحصاروراثت چیست؟ چه اقدامات قانونی برای حفظ حقوق وراثت وجود دارد؟ چگونگی تقسیم‌الارث، چگونگی رفع اختلافاتی که پیش می‌‌آیند یا هر سؤال دیگری که در ذهن دارید را در این مقاله پاسخ خواهیم داد.
با پیروی از تحقیقات مربوطه و ملاحظه نکات قانونی و قضاتی در این مقاله سعی داریم تا کلیه جوانب و اطلاعات مهم مرتبط با انحصاروراثت را پوشش دهیم.
برای کسب اطلاعات دقیق‌تر با ما همراه شوید.
تعریف انحصار وراثت
انحصاروراثت، فرایندی است که در آن به تعیین تکلیف اموال و دارایی‌های یک شخص پس از فوت ایشان پرداخته خواهد شد. در واقع منظور از انحصاروراثت، این است که مشخص شود چه کسانی ورثه متوفی هستند و هر یک از آن‌ها چه مقدار از اموال وی، سهم خواهند برد.
این فرایند یک امر حقوقی است؛ بنابراین باید توسط افراد متخصص و آگاه در این حوزه، پیگیری شود.
برای انجام انحصاروراثت باید درخواستی کتبی به شورای حل اختلاف محل فوت متوفی ارائه داد. در این درخواست، باید نام و مشخصات متوفی، نام و مشخصات ورثه و سهمیه هر کدام از آن‌ها به طور کامل ذکر شود.
شورای حل اختلاف پس از بررسی مدارک و استماع اظهارات ورثه در صورت تأیید، گواهی انحصاروراثت را صادر خواهد کرد. این گواهی سندی رسمی است که علاوه بر این که ارزش قانونی دارد به لحاظ شرعی نیز تأیید شده است و به وراث اجازه می‌دهد اموال متوفی را به نام خود بزنند.
با دریافت گواهی انحصاروراثت، ورثه اجازه تقسیم اموال متوفی را دارند و می‌توانند اموالی که به آن‌ها به ارث رسیده را بفروشند. توجه داشته باشید که بدون داشتن این گواهی به‌هیچ‌عنوان وراث نمی‌توانند اموال متوفی را به نام بزنند یا بفروشند.
علاوه بر این اجازه دریافت مالیات‌برارث نیز مشروط به ارائه گواهی انحصاروراثت است.
انواع گواهی انحصار وراثت
همان‌طور که می دانید پس از فوت یک شخص، اموال و دارایی‌های او به ورثه‌اش خواهند رسید. برای به‌نام‌زدن اموال متوفی، ورثه باید اقداماتی را انجام دهند که یکی از آن‌ها دریافت گواهی انحصاروراثت است.
این گواهی، سندی رسمی است که توسط مراجع قضایی صادر می‌شود و در آن، تعداد ورثه و میزان سهم‌الارث هر یک مشخص خواهد شد.
طبق قانون مدنی ایران، گواهی انحصاروراثت بر دو نوع محدود و نامحدود است که در ادامه به بررسی هر یک خواهیم پرداخت.
گواهی انحصار وراثت محدود
این نوع گواهی زمانی صادر می شود که اموال و دارایی های متوفی ارزشی کم‌تر از 30 میلیون ریال داشته باشند. برای دریافت این گواهی، لازم است که فرم استشهادیه محضری در یکی از دفترخانه‌های اسناد رسمی توسط وراث تکمیل شود.
در این فرم، سه نفر شاهد شهادت خواهند داد که متوفی ورثه دیگری به جز افرادی که اسامی و هویت کامل آن‌ها در فرم ذکر شده است را ندارد. پس از تکمیل فرم استشهادیه و دریافت گواهی دفترخانه، وراث با مراجعه به یکی از دفاتر الکترونیک خدمات قضایی، جهت تکمیل دادخواست گواهی انحصاروراثت محدود اقدام خواهند کرد.
گواهی انحصار وراثت نامحدود
درصورتی‌که اموال و دارایی‌های متوفی از 30 میلیون ریال بیشتر ارزش داشته باشد، ورثه باید برای دریافت گواهی انحصاروراثت نامحدود اقدام کنند. شورای حل اختلاف برای صدور این گواهی، ابتدا یک آگهی مبنی بر نبود شخص ذی‌نفع دیگر در روزنامه‌های کثیرالانتشار منتشر خواهد کرد.
پس از انتشار این آگهی و در صورت عدم مراجعه مدعی دیگری مبنی بر وارث متوفی بودن، شورای حل اختلاف، گواهی انحصاروراثت را صادر می‌کند.
تفاوت‌های گواهی انحصار وراثت محدود و نامحدود
مهم‌ترین تفاوت بین گواهی انحصاروراثت محدود و نامحدود، میزان ارزش اموال متوفی است. علاوه بر این مدت‌زمان لازم برای صدور گواهی و مراحل اخذ گواهی نیز در این دو نوع گواهی متفاوت است.
قوانین مربوط به انحصار وراثت
بعد از انجام کلیه مراحل انحصاروراثت باید طبق قوانینی که در قانون مدنی کشور تدوین شده‌اند، تقسیم‌الارث را انجام داد. طبق قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، تقسیم ارث بر اساس طبقات ارث صورت می‌گیرد. در ماده 862 حقوق مدنی ایران، ورثه در سه‌طبقه تقسیم‌بندی شده‌اند در هر یک از این طبقات، افرادی که نسبت نزدیک‌تری با متوفی دارند، سهم‌الارث بیشتری خواهند برد.
- طبقه اول وراث
طبقه اول وراث، شامل پدر، مادر، فرزند و نوه می‌شود. در این طبقه سهم هر یک از وراث به شرح زیر است:
- پدر و مادر: هر یک از پدر و مادر، یکدوم ماترک را از اموال متوفی به ارث می‌برند.
- فرزند: فرزند، یکدوم ماترک را اموال متوفی ارث خواهد برد.
- نوه: از کلیه اموال متوفی به هر یک از نوه‌ها، یک‌چهارم ماترک ارث خواهد رسید.
- طبقه دوم وراث
طبقه دوم وراث، شامل پدربزرگ، مادربزرگ، خواهر، برادر، خواهرزاده و برادرزاده است. در این طبقه، سهم هر یک از ورثه به شرح زیر است:
- پدربزرگ و مادربزرگ: هر یک از پدربزرگ و مادربزرگ، یک‌چهارم ماترک از اموال نوه خود را ارث خواهند برد.
- خواهر و برادر: خواهر و برادر، هر کدام از یک‌هشتم ترکه متوفی ارث خواهد داشت.
- خواهرزاده و برادرزاده: سهم‌الارث خواهرزاده و برادرزاده از کلیه اموال متوفی برابر با یک شانزدهم ماترک ایشان خواهد بود.
- طبقه سوم وراث
عمو، عمه، دایی و خاله متوفی در طبقه سوم وراث جای می‌گیرند. در این طبقه، سهم هر یک از وراث ازاین‌قرار است:
- عمو و عمه: هر یک از عمو و عمه، یک سی و دوم از ماترک شخص فوت‌شده را ارث می‌برند.
- دایی و خاله: دایی و خاله نیز هر کدام از یک سی و دوم ماترک متوفی ارث می‌گیرند.
نکات مهم درباره طبقات وراث
- اگر در هر یک از طبقات وراث، فردی وجود داشته باشد، کلیه ارث به او تعلق می‌گیرد و افرادی که در طبقات بعدی جای دارند از ارث محروم خواهند شد.
- در درون یک‌طبقه، درجه اولویت وراث باید رعایت شود؛ بنابراین شخصی که نسبت نزدیک‌تری با متوفی دارد، مانع از ارث‌بردن ورثه‌ای با نسبت دورتر خواهد شد.
- بهره‌بردن از ارث در حقوق قانونی ایران به خویشاوندان نسبی اختصاص دارد، یعنی افرادی که از طریق تولد و رابطه خونی با یکدیگر مرتبط می‌شوند؛ بنابراین خویشاوندان سببی یعنی افرادی که به‌واسطه ازدواج با یکدیگر مرتبط می‌شوند، جزو ورثه به شمار نمی‌آیند، مگر این که زن و شوهر باشند.
زن و شوهر از این قاعده مستثنی هستند. یعنی زن و شوهر از یکدیگر ارث می‌برند به عبارتی وجود هیچ یک از ورثه طبقات اول، دوم و سوم از ارث‌بری و شوهر ممانعت نمی‌کنند.
تماس با وکلا و مشاورین حقوقی موسسه حقوقی حقستان
برای دریافت مشاوره رایگان با مؤسسه حقوقی حقستان بر روی دکمه ی مشاوره رایگان کلیک کنید یا فرم درخواست مشاوره را پر کنید.
موانع ارث از نظر قانون مدنی ایرانی چیست؟
موانع ارث، شرایطی هستند که اگر در یکی از ورثه وجود داشته باشند، آن فرد، مشمول ارث‌بری نخواهد شد. موانع ارث در قانون مدنی ایران به چهار دسته تقسیم می‌شوند:
- قتل مورث
طبق ماده 880 قانون مدنی درصورتی‌که وارث مرتکب قال عمد مورث شود از ایشان به وی ارث نخواهد رسید. این قانون به دلیل حرمت قتل و لزوم حفظ حرمت خون انسان وضع شده است، اما باید به این نکته توجه داشت که تنها درصورتی‌که قتل مورث عمد باشد ارثیه شخص صلب می‌شود در غیر این صورت فرد قانوناً می‌تواند از اموال مورث، ارث ببرد.
- کفر
طبق ماده 881 قانون مدنی به وارث کافر از فرد مورث مسلمان ارث تعلق نمی‌گیرد. این مانع ارث، به دلیل تفاوت دینی بین وارث و مورث است.
- لعان
- لعان یکی از موارد منع ارث‌بری است. اگر مردی فرزند همسرش را حاصل ازدواج خودشان نداند و به وی تهمت زنا بزند، طبق ماده 882 قانون مدنی کشور، زن و مرد و از مال یکدیگر ارث نخواهند برد و همچنین فرزند نیز از مال پدر و پدر از مال فرزند، هیچ ارثی نخواهند برد. توجه داشته باشید که لعان باید در دادگاه ثابت شود در غیر این صورت مانع از ارث‌بری نخواهد شد.
- ولادت از زنا
طبق ماده 884 قانون مدنی ایران اگر شخص مولد حاصل از زنا باشد، مشمول ارث‌بری نخواهد شد. همچنین پدر نیز از اموال وی ارث نمی‌برد. البته ولادت از زنا را باید در دادگاه اثبات کرد.
اختلافات وراثتی
گاهی اوقات در فرایند انحصار وراثت، اختلافاتی پیش می‌آید که به لحاظ قانونی به‌عنوان اختلافات وراثتی شناخته می‌شود. منظور از اختلافات وراثتی، اختلافاتی است که بین وراث متوفی در مورد تقسیم ترکات او روی می‌دهد.
این اختلافات می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- اختلاف در میزان سهم‌الارث: قانون ارث در هر کشوری مشخص می‌کند که هر یک از وراث چه میزان از اموال متوفی را به ارث می‌برند. بااین‌حال ممکن است بین وراث در مورد میزان سهم‌الارث اختلاف‌نظر وجود داشته باشد.
- اختلاف در نحوه تقسیم‌الارث: حتی اگر وراث در مورد میزان سهم‌الارث به توافق رسیده باشند ممکن است بین وراث در مورد نحوه تقسیم اموال اختلاف‌نظر پیش آید.
- وجود وصیت‌نامه: اگر متوفی قبل از مرگ خود، وصیت‌نامه‌ای تنظیم کرده باشد، وراث موظف هستند که اموال را طبق وصیت نوشته شده، تقسیم کنند. در برخی موارد ممکن است وراث بر سر اعتبار وصیت‌نامه با هم اختلاف‌نظر داشته باشند.
اختلافات وراثتی می‌تواند عواقب جدی در پی داشته باشند. این اختلافات می تواند باعث درگیری و نزاع بین وراث شود و حتی منجر به قطع روابط خانوادگی گردد. علاوه بر این اختلافات وراثتی می تواند روند تقسیم اموال را طولانی‌تر و دشوار کند.
راهکارهایی برای جلوگیری از بروز اختلاق در فرایند انحصاروراثت
برای جلوگیری از بروز اختلاف بر سر ارثیه، بهتر است که متوفی قبل از فوت خود، ترکه خود را به‌صورت قانونی بین ورثه تقسیم کند. این کار می تواند با تنظیم وصیت‌نامه معتبر و محضری یا عقد قرارداد، انجام شود.
در صورت بروز اختلافات در روند انحصار وراثت، بهتر است که وراث به‌صورت مسالمت‌آمیز و با مشورت با وکیل پایه یک دادگستری، اختلافات خود را حل‌وفصل نمایند. اگر حل اختلافات به‌صورت مسالمت‌آمیز امکان‌پذیر نباشد، وراث می‌توانند از طریق قانون اقدام کنند.
طبق قوانین جمهوری اسلامی ایران، رسیدگی به پرونده اختلافات وراثتی در صلاحیت شورای حل اختلاف است. شورای حل اختلاف با استناد به مدارک و مستندات ارائه شده توسط وراث، نسبت به حل اختلافات آن‌ها اقدام خواهد کرد. در صورت عدم امکان حل اختلافات در شورای حل اختلاف، پرونده به دادگاه ارجاع داده خواهد شد.
نحوه تقسیم وراثت و سهم‌الارث
پس از فوت یک شخص، اموال و دارایی‌های او به ورثه‌اش خواهد رسید. پس از انحصاروراثت، نوبت به تقسیم اموال می‌رسد. نحوه تقسیم این اموال و دارایی‌های متوفی بر اساس قوانین و مقرراتی که در قانون مدنی ایران تعیین شده است، صورت می‌گیرد.
نحوه تقسیم وراثت و سهم‌الارث طبق قانون مدنی کشور ازاین‌قرار است:
طبقه‌بندی ورثه
در قانون مدنی ایران، ورثه در سه‌طبقه گروه‌بندی می‌شوند:
- طبقه اول: پدر، مادر، فرزند، نوه متوفی
- طبقه دوم: پدربزرگ، مادربزرگ، خواهر، برادر متوفی و فرزندان آن‌ها
- طبقه سوم: عموها، عمه‌ها، دایی‌ها، خاله‌های متوفی و فرزندان آن‌ها
ترتیب ارث‌بری در این طبقه‌بندی به این شکل است که هرگاه در هر یک از طبقات، شخصی وجود داشته باشد، وی کل ارثیه را صاحب می‌شود و به افراد طبقه بعدی ارثی تعلق نمی‌گیرد. در درون هر طبقه نیز درجه اولویت وراث باید رعایت شود.
برای مثال اگر متوفی دارای فرزند باشد، برادر و خواهر او که در طبقه دوم هستند از ارثی نخواهند برد.
سهم‌الارث هر یک از ورثه بر اساس قوانین و مقرراتی که در قانون مدنی ایران برای حقوق ورثه تعیین شده است، انجام می‌گیرد. سهم‌الارث هر یک از وراث به نسبت نزدیکی نسبی که با متوفی دارند، متفاوت است.
برای مثال طبق قانون مدنی کشور و شریعت اسلام، سهم‌الارث فرزند پسر از دارایی‌های پدر، بیشتر از سهم‌الارث دختر است. همچنین سهم‌الارث فرزند از سهم‌الارث نوه بیشتر است.
در چه مواردی میزان سهم‌الارث تغییر می‌کند؟
در برخی موارد، سهم‌الارث هر یک از ورثه به نسبتی که در قانون مدنی ایران تعیین شده است، تغییر می‌کند. این موارد عبارت‌اند از:
- وجود وصیت‌نامه
اگر متوفی وصیت‌نامه داشته باشد، سهم‌الارث هر یک از ورثه، مطابق با وصیت‌نامه‌ای که توسط وی تدوین شده و دارای مهر و امضای او باشد، تعیین می‌شود. البته میزان سهمی که فرد در وصیت‌نامه برای هر یک از ورثه خود مشخص می‌کند نباید از حق قانونی آن‌ها کم‌تر باشد.
- وجود قرابت سببی
خویشاوندان سببی به افرادی گفته می‌شود که با قرائت صیغه ازدواج به هم مرتبط می‌شوند. طبق قوانین کشور زن و شوهر از مال یکدیگر حق وراثت دارند بر اساس این قوانین حتی درصورتی‌که زن یا شوهر قبل از فوت مورث، فوت شده باشد ارثی که به وی تعلق می‌گیرد به وراث او خواهد رسید.
- مستحق‌الزحمه
مستحق‌الزحمه به فردی گفته می‌شود که در زمان حیات متوفی به او خدمت کرده و وظیفه مراقبت از متوفی را بر عهده داشته است. طبق قانون این شخص مشمول ارث‌بری خواهد شد و در صورت درخواست این شخص، دادگاه سهم او را از ارثیه مشخص خواهد کرد.
- وجود غایب مفقودالاثر
اگر متوفی دارای غایب مفقودالاثر باشد، اموال و دارایی‌هایی که دارد به وراث دیگر او تعلق می‌گیرد. البته این اموال و دارایی‌ها به‌صورت امانت نزد وراث دیگر نگهداری می‌شود و در صورت پیداشدن غایب مفقودالاثر، وی می‌تواند سهم خود از ارثیه را طلب کند.
برای مثال فرض کنید فردی به نام علی فوت می‌کند و دارای دو فرزند به نام‌های حسن و حسین است. همچنین دختری به نام فاطمه دارد که مدت زیادی است از وی خبری نشده است. در این صورت اموال و دارایی‌های علی بین حسن و حسین به مساوات تقسیم می‌شود، اما درصورتی‌که فاطمه پیدا شد می‌تواند سهم‌الارث خود از ترکه پدر را از برادرانش بگیرد.
مراحل تقسیم وراثت
برای تقسیم وراثت، باید مراحل زیر را انجام داد:
- دریافت گواهی انحصاروراثت
دریافت گواهی انحصاروراثت، اولین اصل برای گرفتن ارثیه و تقسیم اموال و به‌نام‌زدن اموال است. این گواهی را دادگاه صادر خواهد کرد.
- تشکیل جلسه تقسیم
با صدور گواهی انحصاروراثت، ورثه با تشکیل جلسه تقسیم اموال و دارایی‌ها، سهم‌الارث هر یک را مشخص می‌کنند.
- تنظیم صورت‌جلسه تقسیم
پس از تعیین سهم‌الارث هر یک از ورثه، صورت‌جلسه تقسیم ترکات را باید تنظیم کرد. صورت‌جلسه تنظیم شده باید توسط کلیه ورثه امضا شود.
- انتقال مالکیت اموال و دارایی‌ها
پس از تنظیم صورت‌جلسه تقسیم، هر یک از وراث اجازه انتقال اموال و دارایی‌هایی که از متوفی به آن‌ها به ارث رسیده را دارند.
تنظیم وصیت‌نامه چه اهمیتی دارد؟
وصیت‌نامه یک سند قانونی است که در آن فرد، خواسته‌های خود را برای بعد از فوت خود مشخص می‌کند. تنظیم وصیت‌نامه دارای اهمیت زیادی است و می‌تواند از بروز بسیاری از مشکلات جلوگیری کند.
برخی از مزایای تنظیم وصیت‌نامه عبارت‌اند از:
- جلوگیری از بروز اختلافات وراثتی
- اطمینان از اجرای خواسته‌های متوفی
- تعیین قیم برای فرزندان خردسال
برای تنظیم وصیت‌نامه، فرد باید شرایط زیر را داشته باشد:
- فرد باید بالای 18 سال باشد.
- وصیت‌نامه باید دارای اهلیت قانونی باشد.
- وصیت‌نامه باید به‌صورت مکتوب تنظیم شود.
- وصیت‌نامه باید در حضور دو شاهد امضا شود.
مشاوره با وکلای حقوقی
انحصاروراثت و تقسیم ارثیه از جمله امور حقوقی مهمی است که در صورت عدم آگاهی کامل از قوانین و مقررات مربوطه، ممکن است مشکلات و خسارات زیادی را برای وراث به همراه داشته باشد. به همین دلیل مشاوره با وکلای حقوقی در این زمینه بسیار حائز اهمیت است.
مزایای مشاوره با وکلای حقوقی دررابطه‌با وراثت عبارت‌اند از:
- اطمینان از رعایت حقوق ورثه
- جلوگیری از بروز اختلافات وراثتی
- تسریع روند تقسیم ارثیه
وکلای مؤسسه حقوقی حق ستان باتکیه‌بر دانش و تجربه خود در زمینه حقوق خانواده و امور وراثتی، می‌توانند خدمات مشاوره‌ای و حقوقی جامع و کاملی را در زمینه انحصاروراثت و تقسیم ارثیه به وراث ارائه دهند. برخی از خدماتی که وکلای این مؤسسه در این زمینه ارائه می‌دهند عبارت‌اند از:
- مشاوره حقوقی در زمینه شرایط و مراحل انحصاروراثت
- صدور گواهی انحصاروراثت
- مشاوره حقوقی در زمینه تقسیم اموال و دارایی‌های متوفی
- ارائه خدمات حقوقی در صورت بروز اختلافات وراثتی
سخن‌پایانی
در این مقاله سعی کردیم تا با بررسی برخی از مهم‌ترین موارد مربوط به انحصاروراثت و نحوه تقسیم اموال، شما را در رسیدگی به این فرایند پیچیده یاری دهیم.
انحصاروراثت، یک مسئله حقوقی پیچیده است که در صورت عدم آگاهی از قوانین و مقررات مربوط به آن، ممکن از حقوق شما یا یکی از اطرافیان به‌عنوان ورثه متوفی، پایمال شود و در برخی وارد منجر به بروز اختلافات بزرگ و گاهاً حوادث ناگوار شود؛ بنابراین بهترین کار مشورت با وکلای خبره و متخصص در زمینه حقوق خانواده است.
ما در مؤسسه حقوقی حق ستان همواره برای احقاق حقوق شما در تلاش هستیم برای کسب اطلاعات بیشتر و دریافت مشاوره می‌توانید به‌صورت آنلاین یا تلفنی با وکلای ما در تماس باشید.
