در گذرگاه پر پیچ‌وخم زندگی، گاه ممکن است برای هر یک از ما حوادث ناگوار رخ دهند که جان و سلامت انسان را به مخاطره می‌اندازد. در چنین شرایطی، قانون با درک ظرافت‌های انسانی و باهدف جبران خسارات وارده به مال و جان وی، مفهومی تحت عنوان “دیه” را به رسمیت شناخته است. دیه به‌عنوان غرامت نقدی، التیامی بر زخم‌های جسمی و روحی قربانیان تلقی می‌شود و در نظام حقوقی ایران جایگاهی ویژه دارد.
اما دریافت و مطالبه دیه، مسیری پر پیچ‌وخم دارد که گاه افراد را در سردرگمی فرومی‌برد. این مقاله به‌عنوان راهنمای دریافت دیه، چراغ راهی برای قربانیان و خانواده‌های ایشان خواهد بود تا با آگاهی از مراحل قانونی و مدارک موردنیاز، بتوانند مسیر احقاق حق خود را به‌درستی طی کنند.
ما به‌عنوان خانواده بزرگ حق ستان در این مسیر در کنار شما ایستاده‌ایم و شما می‌توانید با اتکا به دانش و تجربه حقوقی ما، گامهای درست در مسیر درست بردارید تا همه حقوق خود را به طور کامل باز پس بگیرید.
احراز وقوع جنایت
در حقوق کیفری جمهوری اسلامی ایران، احراز وقوع جنایت به معنای اثبات و یقین به وقوع یک عمل مجرمانه است. این امر مستلزم اثبات سه عنصر اصلی جرم یعنی رکن قانونی، رکن مادی و رکن معنوی است.
احراز وقوع جرم، گامی اساسی در مسیر دادرسی عادلانه و احقاق حقوق قربانیان به شمار می‌رود. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان مادر همه قوانین در این زمینه نقشی حیاتی ایفا می‌کند و ضمانت‌های لازم را برای اثبات وقوع جرم مهیا کرده است.
برای اثبات وقوع جنایت، سه عنصر اساسی باید احراز شود این سه عنصر عبارت‌اند از
- رکن قانونی: وجود قانونی که عمل ارتکابی را جرم‌انگاری کرده باشد.
- رکن مادی: انجام فعل یا ترک فعلی که واجد وصف مجرمانه باشد.
- رکن معنوی: سوءنیت عام (علم به فعل و قصد ارتکاب آن) و سوءنیت خاص (قصد و انگیزه مجرمانه) داشته باشد.
در ادامه به روش‌های احراز وقوع جرم خواهیم پرداخت.
اخذ گزارش پزشکی قانونی مبنی بر وقوع جنایت
در جرایمی که منجر به آسیب جسمی می‌شوند، گزارش پزشکی قانونی نقشی اساسی در اثبات وقوع جنایت ایفا می‌کند. این گزارش جزئیات و مستندات مربوط به نوع و شدت آسیب، رابطه سببیت بین آسیب و عمل مجرمانه و همچنین زمان تقریبی وقوع آسیب را ارائه می‌دهد.
نکات قابل‌توجه در خصوص گزارش پزشکی قانونی این است که مرجع قضایی با صدور نیابت قضایی، خواهان اخذ گزارش از پزشکی قانونی می‌شود. در همین راستا مصدوم یا اولیای دم با دردست‌داشتن معرفی‌نامه مرجع قضایی به پزشکی قانونی مراجعه می‌کنند.
به‌طورکلی مراحل اخذ گزارش پزشکی قانونی عبارت‌اند از:
- صدور نیابت قضایی
مرجع قضایی (دادسرا یا دادگاه) با توجه به ماهیت جرم و ضرورت بررسی وضعیت جسمی مصدوم، نیابت قضایی برای اخذ گزارش پزشکی قانونی را صادر خواهد کرد.
در این نیابت قضایی، مشخصات فرد مصدوم، نوع جرم و اطلاعات لازم برای معاینه دقیق مصدوم یا متوفی، قید می‌شود.
- مراجعه به پزشکی قانونی
مصدوم یا اولیای دم متوفی یا همان مقتول با در دست داشتن نیابت قضایی به یکی از مراکز پزشکی قانونی مراجعه می‌کنند.
در این مرحله، پزشک متخصص پزشکی قانونی معاینات لازم را انجام داده و گزارشی مشروح از وضعیت جسمی مصدوم یا جسد، نوع و شدت جراحت و سایر یافته‌های مرتبط را در گزارشی رسمی تدوین خواهد کرد.
ارائه مستندی معتبر از جرم و شدت آن، اثبات رابطه سببیت بین آسیب و عمل مجرمانه، تعیین دیه و خسارات وارده به مصدوم و کمک به روشن‌شدن ابعاد مختلف جرم و مسیر دادرسی عادلانه از جمله اهمیت‌های اخذ گزارش پزشکی قانونی هستند.
شهادت شهود حادثه یا جنایت
شهادت شهود به‌مثابه چشمان بینای عدالت، نقشی حیاتی در اثبات وقوع جرم و احقاق حقوق قربانیان ایفا می‌کند. در این میان، اعتبار و صحت شهادت، مبنای اتکا به آن در مسیر دادرسی عادلانه خواهد بود. به بیان ساده‌تر می‌توان گفت که شهادت شهودی که وقوع جرم را مشاهده کرده‌اند، یکی از ادله اثبات دعوی در نظام حقوقی ایران است. این نوع شهادت در صورت احراز شرایط قانونی می‌تواند دلیلی قوی برای اثبات جرم و مجازات مرتکب شونده، باشد.
اما اعتبار شهادت شهود، شرایط خاصی دارد که عبارت‌اند از:
- مشاهده مستقیم: شهود یا شاهد باید وقوع جرم را به طور مستقیم مشاهده کرده باشند و از جزئیات آن آگاهی داشته باشند. باید توجه داشت که صرف شنیدن خبر جرم از دیگران یا حدس و گمان، مبنای پذیرش شهادت نخواهد بود.
- قاطعیت و عدم تناقض: اظهارات شهود باید قاطع، صریح و بدون هرگونه ابهام یا تناقضی باشد. چرا که هرگونه تردید یا تناقض در اظهارات، اعتبار شهادت را زیر سؤال خواهد برد.
- احضار و سوگند: شهود باید توسط مرجع قضایی (دادسرا یا دادگاه) احضار شده و قبل از ادای شهادت، سوگند یاد کنند. سوگندیادکردن توسط شهود، تعهد وی به راست‌گویی و امانت‌داری را نشان می‌دهد.
علاوه بر این سن و اهلیت شهود (شاهد باید 15 سال را تمام کرده باشد)، بی‌طرفی وی و عدم داشتن سوء‌پیشینه کیفری از ویژگی‌هایی است که شهود باید داشته باشد.
مراحل اخذ شهادت شهود در دادگاه به‌این‌ترتیب است:
- احضار شهود: مرجع قضایی (بازپرس، دادستان یا قاضی) با صدور برگ احضاریه، شهود را برای ادای شهادت در زمان و مکان مشخص احضار خواهد کرد.
- حضور در مرجع قضایی: شهود در زمان مقرر در مرجع قضایی حاضر شده و سوگند یاد می‌کنند که هیچ‌چیز به جز حقیقت را بر زبان نیاورند.
- بیان اظهارات: شهود باید مشخصات کامل خود و آنچه را که مشاهده کرده‌اند به طور دقیق و کامل در محضر دادگاه یا بازپرس بیان کنند. در نهایت اظهارات شهود باید مکتوب شده و به امضای آن‌ها برسد.
- بررسی اظهارات: مرجع قضایی اظهارات شهود را بادقت بررسی و صحت‌وسقم آن را ارزیابی می‌کند.
اخذ گزارش کارشناسی در صورت لزوم
در برخی از پرونده‌های قضایی، پیچیدگی موضوع و نیاز به دانش تخصصی، ضرورت اخذ گزارش کارشناسی را آشکار می‌کند. نظریه کارشناسان فنی در حوزه‌های مختلف مانند آتش‌نشانی، تشخیص هویت، آزمایشگاه جنایی، پزشکی قانونی و… می‌تواند به کشف حقیقت و روشن‌شدن ابعاد مختلف جرم کمک شایانی کند.
شرایط ضرورت اخذ گزارش کارشناسی در دعوی دیه شامل مواردی از قبیل فقدان تخصص در قاضی یا طرفین دعوی، پیچیدگی موضوع دعوی و نیاز به بررسی دقیق جزئیات می‌شود.
مراحل اخذ گزارش کارشناسی عبارت‌اند از:
- درخواست صدور نیابت قضایی: مرجع قضایی (بازپرس، دادستان یا قاضی) با صدور دستور کارشناسی، خواهان اخذ نظر کارشناسی در زمینه موردنظر خواهد شد.
- انتخاب کارشناس: مرجع قضایی می‌تواند کارشناس را از فهرست کارشناسان رسمی دادگستری انتخاب کند یا از افراد متخصص در رشته مربوطه به‌عنوان کارشناس خبره برای بررسی موضوع دعوت به عمل آورد.
- ابلاغ دستور کارشناسی: دستور کارشناسی به کارشناس ابلاغ می‌شود.
- بررسی موضوع توسط کارشناس: کارشناس با معاینه و بررسی دقیق موضوع و همه جوانب آن، تحقیقات لازم را انجام می‌دهد.
- تهیه گزارش: در نهایت کارشناس گزارشی مشتمل بر نظریه خود را به همراه مستندات و دلایل به‌دست‌آمده از بررسی‌های انجام شده را به مراجع قضایی ارائه می‌دهد. این گزارش به‌عنوان یکی از ادله اثبات جرم یا جنایت در دادگاه مورداستفاده قرار می‌گیرد.
تعیین میزان دیه
دیه در لغت به معنای خون‌بها و در اصطلاح حقوقی، غرامت مالی است که به سبب جنایت بر نفس یا عضو به مجنیٌ‌علیه یا اولیای دم او پرداخت می‌شود. میزان دیه بر اساس نوع جنایت، جنسیت و مذهب مجنیٌ‌علیه تعیین خواهد شد.
به بیان ساده‌تر دیه به‌عنوان غرامت نقدی در نظام حقوقی ایران برای جبران خسارات وارده به جان و مال افراد در نظر گرفته شده است. میزان دیه با توجه به نوع جرم، جنسیت، مذهب و شرایط دیگر، متفاوت است. در ادامه به بررسی نحوه تعیین دیه در سه دسته اصلی خواهیم پرداخت:
محاسبه دیه نفس بر اساس جنسیت و مذهب
دیه کامل مبلغی است که در صورت فوت فرد مسلمان بالغ و عاقل به اولیای دم او پرداخت می‌شود. طبق قوانین اسلام، دیه مرد بالغ و مسلمان دوبرابر دیه زن بالغ و مسلمان است. البته مقدار دیه در ماه‌های حرام یک‌سوم افزایش می‌یابد.
باتوجه‌به تورم سالانه، دیه انسان هر سال بالاتر می‌رود این مقدار در سال 1402 برای مرد کامل و بالغ مسلمان برابر با 900 میلیون‌تومان در ماه‌های عادی و غیرحرام بوده است و در ماه‌های حرام (ذی‌الحجه، رجب، شعبان و ذی‌القعده) این مقدار یک‌سوم بیشتر و برابر با 1 میلیارد و 200 میلیون‌توام خواهد بود.
باتوجه‌به این که دیده زن کامل و بالغ نصف مرد است در ماه‌های عادی دیه یک زن 450 میلیون تومان برای ماه‌های عادی و در ماه‌های حرام برابر با 600 میلیون تومان است.
همچنین دیه افراد ذمی (اهل کتاب) و کافر حربی به ترتیب نصف، یک‌سوم و یک‌هشتم دیه مسلمان است.
البته در برخی جنایت، دیه ناقص به شخص تعلق می‌گیرد. درصورتی‌که فرد فوت شده نابالغ، مجنون یا از ادیان غیرمسلمان باشد، دیه او ناقص خواهد بود. میزان دیه ناقص بر اساس نسب و شرایط دیگر تعیین می‌شود.
محاسبه ارش عضو یا منفعت ازدست‌رفته
در صورت بروز جنایت و صدمه رساندن به اعضای بدن و ازکارافتادن آن‌ها، “ارش” به‌عنوان غرامت توسط مجرم به فرد آسیب‌دیده پرداخت خواهد شد.
میزان ارش بر اساس نوع عضو، شدت جراحت و کارکرد عضو تعیین می‌شود. در قانون مجازات اسلامی جداول مربوط به ارش اعضای بدن متناسب با تورم سالانه به طور کامل و دقیق ارائه شده‌اند.
در برخی موارد جرم صورت‌گرفته به منافع فرد آسیب می‌رساند؛ مانند ازدست‌دادن بینایی یا قدرت تکلم در این موارد “ارش منفعت” به‌عنوان غرامت به فرد آسیب‌دیده پرداخت می‌شود. میزان ارش منفعت توسط قاضی دادگاه و با توجه به نوع منفعت و شدت آسیب وارده مشخص خواهد شد.
تعیین دیه مالی در صورت وجود خسارت مالی
در برخی جنایت، علاوه بر خسارت جانی، خسارت مالی نیز به فرد وارد می‌شود. در این موارد مجرم یا خاطی موظف به پرداخت”دیه مالی” به‌عنوان غرامت ضرر و زیان مالی به فرد زیان‌دیده است.
میزان دیه مالی بر اساس ارزش روز مال تلف شده یا خسارت وارده شده، تعیین می‌شود. در مواردی که ارزش مال به طور دقیق مشخص نباشد، قیمت آن توسط کارشناس رسمی دادگستری تعیین خواهد شد.
توجه داشته باشید که تعیین دیه بر اساس نظر کارشناس و با توجه به تورم سالانه انجام می‌شود. در صورت ناتوانی مرتکب جرم در پرداخت دیه، بستگان او موظف به پرداخت دیه آن هستند، اما در برخی موارد بیمه شخص ثالث می‌تواند دیه را پرداخت کند.
در پایان تأکید می‌کنیم که تعیین دقیق دیه با توجه به شرایط و جزئیات هر پرونده، نیازمند بررسی تخصصی توسط یک وکیل مجرب و متخصص در این حوزه است.
مطالبه دیه از جانی یا عاقله
پس از وقوع جرم و اثبات آن، فرد زیان‌دیده (مجنیٌ‌علیه یا اولیای دم) حق دارد دیه خود را از جانی یا عاقله مطالبه کند. برای مطالبه دیه، مراحل مختلفی باید طی شود تا بتوان به نتیجه مطلوب رسید. ما در ادامه نحوه مطالبه دیه از جانی یا عاقله را توضیح خواهیم داد، اما این توضیحات تنها جنبه مشاوره و اطلاع‌رسانی دارند. درصورتی‌که با چنین چالشی دست‌وپنجه نرم می‌کنید بهترین کار کمک‌گرفتن از یک وکیل مجرب در این حوزه است.
ارسال اخطاریه کتبی به جانی یا عاقله برای پرداخت دیه
اولین قدم برای مطالبه دیه، ارسال اخطاریه دیه کتبی به جانی یا عاقله برای پرداخت دیه است. هدف از ارسال این اخطاریه آگاهی جانی یا عاقله از تعهد قانونی خود به پرداخت دیه، دادن فرصتی به جانی یا عاقله برای پرداخت داوطلبانه دیه و جلوگیری از اتلاف وقت و هزینه‌های دادرسی است.
این اخطاریه باید به‌صورت رسمی و از طریق مراجع قضایی (دادسرا یا دفترخانه رسمی) به مجرم ارسال شود. در اخطاریه دیه باید مشخصات جرم، مبلغ دیه و مهلت قانونی برای پرداخت آن به طور دقیق قید شوند.
محتوای اخطاریه باید دربرگیرنده اطلاعات زیر باشد:
- مشخصات کامل خواهان (فرد زیان‌دیده).
- مشخصات کامل جانی یا عاقله.
- نوع جرم ارتکابی.
- مبلغ دیه با توجه به نظر کارشناس یا حکم دادگاه.
- مهلت قانونی برای پرداخت دیه.
- عواقب قانونی عدم پرداخت دیه در موعد مقرر.
مذاکره با جانی یا عاقله جهت توافق در خصوص نحوه پرداخت دیه
پس از ارسال اخطاریه می‌توان با جانی یا عاقله برای توافق در خصوص نحوه پرداخت دیه مذاکره کرد. مذاکره بر سر دیه باهدف حل‌وفصل مسالمت‌آمیز اختلاف، جلوگیری از طولانی‌شدن روند دادرسی و صرفه‌جویی در هزینه‌ها انجام می‌گیرد.
در این مذاکرات می‌توان راه‌حل‌های مختلفی مانند پرداخت نقدی، اقساطی، معاوضه و… را برای مطالبه دیه بررسی کرد. در صورت رسیدن به یک توافق مشترک، توافق حاصل شده باید به‌صورت کتبی ثبت و ضبط شود تا در صورت لزوم، قابل‌استناد بوده و وجاهت قانونی لازم را داشته باشد.
طرح دعوی علیه جانی یا عاقله در صورت عدم توافق
در صورت عدم توافق با جانی یا عاقله می‌توان با مراجعه به مراجع قضایی (دادسرا یا دادگاه) علیه مجرم طرح دعوی کرد. دعوی دیه با هدف احقاق حق و دریافت دیه از طریق مراجع قضایی و الزام جانی یا عاقله به پرداخت دیه طرح می‌شود.
در این مرحله باید لایحه دعوی دیه تنظیم و به همراه مدارک و مستندات لازم به مرجع قضایی ارائه شود. در لایحه دعوی باید مشخصات جرم، مبلغ دیه، دلایل اثبات جرم و خواسته خواهان (پرداخت دیه) به طور دقیق و کامل قید گردند.
در آخر…
پس از وقوع جنایت و اثبات آن، مسیر پیچیده‌ای برای احقاق حق و دریافت دیه آغاز می‌شود. این مسیر شامل مراحل مختلفی از جمله ارسال اخطاریه، مذاکره و در نهایت طرح دعوی در دادگاه است. در هر یک از این مراحل، مسائل و نکات قانونی متعددی وجود دارد که باید به آن‌ها توجه شود.
دانستن این موارد به شما کمک می‌کند تا با آگاهی و تسلط بیشتری برای مطالبه دیه اقدام کنید. بااین‌حال به‌خاطر داشته باشید که پیچیدگی‌های حقوقی و ظرافت‌های موجود در این زمینه، حضور و مشورت با یک وکیل متخصص دیه را ضروری می‌کند. وکیل با بررسی دقیق جزئیات پرونده، بهترین راهکار را برای احقاق حقوق شما ارائه خواهد داد.
مؤسسه حقوقی حق ستان با بهره‌گیری از تیمی مجرب و متخصص در زمینه دیه و جنایات عمدی و غیرعمدی در همه مراحل دریافت دیه در کنار شما خواهد بود.
