نفقه چیست و چه شرایطی دارد؟

در زندگی مشترک، تعهدات و حقوقی متقابلی بین زوجین وجود دارد که تداوم و انسجام خانواده را تضمین می‌کنند. در میان این تعهدات، “نفقه” جایگاهی ویژه دارد. نفقه، ریسمانی از حمایت و پشتیبانی مالی است که از سوی شوهر به همسرش گره می‌خورد و تاروپود زندگی مشترک را استحکام می‌بخشد.

در نظام حقوقی ایران، تعهد به پرداخت نفقه یکی از تکالیف مالی زوج تلقی می‌شود که در راستای حمایت از همسر و حفظ کیان خانواده وضع شده است.

اما نفقه چیست؟ چه شرایطی برای تعلق آن به زوجه وجود دارد؟ و چگونه می‌توان آن را مطالبه کرد؟ در این مقاله به طور کامل به بررسی این موضوعات خواهیم پرداخت.

تعریف نفقه

نفقه در لغت به معنی “هزینه زندگی” و در اصطلاح حقوقی به “کلیه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن” اعم از خوراک، پوشاک، مسکن، اثاثیه منزل، هزینه‌های درمانی و بهداشتی و… اطلاق می‌شود که شوهر موظف و مکلف به تأمین آن‌ها برای همسر خود است.

تعهد به پرداخت نفقه در قانون مدنی ایران، در مواد 1085 تا 1111 به وضوح شرح داده شده است. میزان نفقه با توجه به وضعیت زن و شوهر، عرف و عادت محل زندگی و شئونات زندگی زوجین تعیین می‌شود. در تعیین میزان نفقه به عواملی مانند وضعیت مالی شوهر، سطح تحصیلات زن، شغل زن و تعداد فرزندان زوجین توجه می‌شود.

نفقه از نظر لغوی به چه معنا است؟

نفقه در لغت به معنی “هزینه زندگی” و “خرج و مخارج” است. ریشه آن از “نَفَقَ” به معنی “خرج کرد” و “انفاق کرد” می‌آید. در واقع هر نوع انفاق و هزینه‌ای که برای ادامه زندگی و رفع نیازهای ضروری انسان لازم باشد، نفقه نامیده می‌شود.

ریشه کلمه “نفقه” از فعل “نَفَقَ” به معنی “خرج کرد” و “انفاق کرد” است. این فعل در ادبیات عربی مورداستفاده قرار می‌گیرد و معانی مختلفی مانند “خرج کردن، انفاق کردن، به قدر حاجت دادن، و نفقه دادن” دارد.

نفقه در اصطلاح فقهی

در اصطلاح فقهی، نفقه مفهوم عمیق‌تر و دقیق‌تری نسبت به معنای لغوی آن پیدا می‌کند. در این بخش، به بررسی ابعاد و جزئیات نفقه در فقه خواهیم پرداخت.

در اصطلاح فقهی و از دیدگاه فقها نفقه عبارت است از مالی که برای ادامه زندگی صرف مخارج ضروری همسر و فرزندان، خویشاوندان و مانند آن‌ها می‌شود و شامل تأمین خوراک، پوشاک، مسکن و… است.

طبق آنچه در فقه اسلامی تعریف شده نفقه بر دو قسم است:

• نفقه واجب: نفقه‌ای که پرداخت آن واجب شرعی است، مانند نفقه زن، فرزندان و پدر و مادر در صورت نیاز (اگر پدر و مادر در شرایطی باشند که نتوانند از خودشان مراقبت کنند و نیاز به کمک مالی داشته باشند، فرزندانشان موظف به پرداخت نفقه آنها هستند.). نفقه واجب مانند نان شب واجب است! یعنی پرداخت آن واجب شرعی است و اگر شخص از پرداخت آن امتناع کند، گناهکار شناخته می‌شود
• نفقه مستحب: نفقه‌ای که پرداخت آن واجب شرعی نیست، اما ثواب دارد، مانند نفقه اقوام و خویشاوندان غیر واجب‌النفقه. نفقه مستحب مثل یک هدیه یا کمک است که ثواب دارد، اما واجب نیست.

انواع نفقه

طبق آنچه در قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران تدوین شده، نفقه به‌عنوان یک تکلیف مالی برای اشخاص واجب‌النفقه در نظر گرفته شده است. به‌طورکلی، نفقه به آنچه که انسان برای ادامه زندگی به آن نیاز دارد؛ مانند خوراک، پوشاک، مسکن، اثاث منزل، لوازم بهداشتی و درمانی و سایر نیازهای متناسب با شأن و وضعیت شخص، تعریف می‌شود.

انواع نفقه عبارت‌اند از:

نفقه زوجه

شوهر موظف است به زوجه خود نفقه پرداخت کند. نفقه زوجه شامل خوراک، پوشاک، مسکن، اثاث منزل، لوازم بهداشتی و درمانی و سایر نیازهای متناسب با شأن و وضعیت زن خواهد بود.

شرایط تعلق نفقه زوجه به این صورت است که وجود عقد نکاح صحیح، تمکین عام و خاص از شوهر، عدم نشوز و توان مالی شوهر از شرایط تعلق‌گرفتن نفقه به زوجه است.

میزان نفقه زوجه با توجه به شرایط مختلفی از جمله وضعیت مالی شوهر، شغل و تحصیلات زن، سن و وضعیت سلامتی زن و همچنین عرف و عادت محل زندگی آن‌ها تعیین می‌شود.

در صورت عدم پرداخت نفقه از سوی شوهر، زن می‌تواند از طریق مراجع قانونی و طرح دعوی حقوقی، نسبت به مطالبه نفقه خود اقدام نماید. در این صورت، دادگاه با بررسی شرایط و مدارک ارائه شده، حکم مبنی بر پرداخت نفقه را صادر خواهد کرد.

نفقه اولاد

نفقه اولاد به معنای تعهد پدر به تأمین نیازهای مالی و اساسی فرزندان خود تا زمان رسیدن به سن بلوغ و استقلال مالی آنان است. این نیازها شامل تأمین خوراک، پوشاک، مسکن، اثاث منزل، لوازم بهداشتی و درمانی و سایر نیازهای متناسب با شأن و وضعیت فرزند است.

وجود رابطه ابوت و عدم استطاعت مالی فرزند از شرایط تعلق‌گرفتن نفقه به اولاد است.

میزان نفقه اولاد با توجه به شرایط مختلفی از جمله وضعیت مالی پدر، شغل و تحصیلات فرزند، سن و وضعیت سلامتی فرزند و همچنین عرف و عادت محل زندگی آنان تعیین می‌شود.

در صورت عدم پرداخت نفقه از سوی پدر، فرزند می‌تواند از طریق مراجع قانونی و طرح دعوی حقوقی نسبت به مطالبه نفقه و احقاق حقوق خود اقدام نماید. در این صورت دادگاه با بررسی شرایط و مدارک ارائه شده، حکم به پرداخت نفقه و مکلف پدر در آن را صادر خواهد کرد.

نفقه اقارب

در برخی موارد، نفقه اقارب نیازمند نیز واجب خواهد بود. نفقه اقارب به معنای تعهدی است که بر اساس شرع و قانون بر عهده اشخاص واجب‌النفقه قرار گرفته است تا هزینه‌های زندگی اقارب نیازمند خود را تأمین نمایند. این هزینه‌ها شامل خوراک، پوشاک، مسکن، اثاث منزل، لوازم بهداشتی و درمانی و سایر نیازهای متناسب با شأن و وضعیت اقارب نیازمندشان است.

شرایط وجوب نفقه و تعلق‌گرفتن آن به اقارب وجود رابطه نسبی یا سببی و عدم استطاعت مالی ذی‌حق است. وضعیت مالی شخص واجب‌النفقه، شغل و تحصیلات ذی‌حق، سن و وضعیت سلامتی ذی‌حق و همچنین عرف و عادت محل زندگی تعیین‌‍کننده میزان نفقه اقارب هستند.

در صورت عدم پرداخت نفقه از سوی اقارب واجب‌النفقه، طبق قانون ذی‌حق این امکان را دارد که از طریق مراجع قانونی و طرح دعوی حقوقی برای مطالبه نفقه خود و احقاق حقوقش اقدام نماید. دادگاه نیز با بررسی شرایط و مدارک ارائه شده و پس از اثبات صحت آن‌ها، حکم به پرداخت نفقه را صادر خواهد کرد.

شرایط وجوب نفقه

البته برای وجوب نفقه شرایط خاصی نیاز است که تنها در صورت اثبات آن‌ها نفقه به زوجه، اولاد یا اقارب تعلق خواهد گرفت. توجه داشته باشید که اثبات شرایط وجوب نفقه در مراجع قضایی از اهمیت بالایی برخوردار است؛ لذا در صورت بروز مشکل دراین‌خصوص بهتر است که از مشاوره و خدمات یک وکیل متخصص در امور حقوق مدنی و خانواده کمک بگیرید.

در ادامه به بررسی این شرایط خواهیم پرداخت.

شرایط وجوب نفقه زوجه

طبق قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران و آنچه در احکام شرعی آمده، پرداخت نفقه در هر شرایطی به زوجه واجب نیست. شرایط وجوب نفقه زوجه عبارت‌اند از:

• وجود عقد نکاح دائم: اولین شرط وجوب نفقه زوجه، وجود عقد نکاح صحیح و شرعی بین زن و شوهر است. یعنی پرداخت نفقه فقط در صورت عقد دائم واجب است و در عقد موقت نفقه به زن تعلق نخواهد گرفت مگر آن که در ضمن عقد شرط و در عقدنامه موقت قید شده باشد.
• تمکین: تمکین به دو نوع عام و خاص تقسیم می‌شود. تمکین عام به معنای اطاعت و فرمان‌برداری زن از شوهر در امور مربوط به زندگی مشترک و تمکین خاص به معنای برقراری رابطه جنسی با شوهر است. در صورت عدم تمکین زن بدون عذر موجه، نفقه به او تعلق نخواهد گرفت.

البته در این میان استثنائاتی برای تمکین وجود دارد که عبارت‌اند از:

• ترک منزل به دلیل ضرر: اگر زن به دلیل ضرری که از شوهر خود متحمل می‌شود، منزل مشترکشان را ترک کند، مستحق دریافت نفقه خواهد بود.
• حبس زن به دلیل جرم: اگر زنی به دلیل ارتکاب جرم به حبس زندان محکوم شده باشد در طول مدتی که در زندان است، مستحق دریافت نفقه نخواهد بود.
• عدم نشوز: نشوز به معنای عدم تمکین زن از شوهر بدون عذر موجه است. در صورت اثبات نشوز طبق آنچه در قانون تعریف شده زن مستحق دریافت نفقه نخواهد بود.
• استطاعت مالی: پرداخت نفقه زوجه منوط به استطاعت مالی شوهر است. به عبارتی شوهر در صورت عدم تمکن مالی، موظف به پرداخت نفقه به زن نخواهد بود.

شرایط وجوب نفقه فرزندان:

شرایط وجوب نفقه فرزندان عبارت‌‌اند از:

وجود رابطه ابوت: پدر موظف به پرداخت نفقه فرزندانی است که از او متولد شده‌اند.

عدم استطاعت مالی فرزند: یکی از شرایط وجوب نفقه فرزندان، عدم استطاعت مالی فرزند است. عدم استطاعت مالی به معنای عدم توانایی فرزند در تأمین نیازهای اساسی خود مانند خوراک، پوشاک، مسکن، لوازم بهداشتی و درمانی و سایر نیازهای متناسب با شان و وضعیت فرزند است.

از جمله مصادیق عدم استطاعت مالی فرزندان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• بیکاری: در صورتی که فرزند شغلی نداشته باشد یا قادر به پیداکردن شغل مناسب نباشد، از نظر مالی مستمند تلقی شده و می‌تواند پس از سن بلوغ نیز نفقه خود را از پدر مطالبه نماید.
• اشتغال با درآمد ناچیز: در صورتی که فرزند شغلی داشته باشد، اما درآمد آن به حدی نباشد که کفاف مخارج زندگی او را بدهد می‌تواند نفقه خود را از پدر مطالبه کند.
• ناتوانی جسمی یا روانی: چنانچه فرزند به دلیل ناتوانی جسمی یا روانی قادر به کارکردن نباشد، پدر موظف است نفقه او را پرداخت کند.
• تحصیل: اگر فرزند در حال تحصیل باشد و قادر به تأمین مخارج تحصیلی خود نباشد می‌تواند نفقه خود را از پدر مطالبه نماید.

شرایط وجوب نفقه سایر اقارب

در ابتدا مقاله گفتیم که نفقه اقارب در دسته نفقه مستحب قرار می‌گیرد، اما در برخی موارد نفقه اقارب نیازمند نیز واجب خواهد بود.

• وجود رابطه نسبی: برای تعلق نفقه اقارب، باید رابطه نسبی بین شخص واجب‌النفقه و ذی‌حق وجود داشته باشد. به عبارتی نفقه اقارب فقط در مورد اقارب نسبی با رابطه خطی (منظور از رابطه خطی، وجود رابطه مستقیم بین دو شخص است. دراین‌رابطه دو شخص از یکدیگر متولد شده‌اند و هیچ واسطه‌ای بین آن‌ها وجود ندارد.) اعم از صعودی (پدر، مادر، جد پدری و مادری) یا نزولی (فرزند، نوه) واجب است.
• عدم استطاعت مالی ذی‌حق: در صورتی که ذی‌حق از نظر مالی قادر به تأمین نیازهای خود نباشد، اقارب واجب‌النفقه موظف به پرداخت نفقه او خواهند بود.

توجه داشته باشید که برخلاف نفقه زوجه و نفقه اولاد، تمکین شرط وجوب نفقه اقارب نیست.

راهکارهای قانونی در صورت عدم پرداخت نفقه

طرح دعوی حقوقی: در صورت عدم پرداخت نفقه از سوی شخص واجب‌النفقه، ذی‌حق می‌تواند از طریق مراجع قانونی و با طرح دعوی حقوقی، نسبت به مطالبه نفقه و احقاق حق خود قانوناً اقدام نماید.

اثبات شرایط وجوب نفقه: اثبات شرایط وجوب نفقه در مراجع قضایی از اهمیت بالایی برخوردار است؛ لذا در صورت بروز مشکل دراین‌خصوص ضروری است که از مشاوره و خدمات یک وکیل متخصص در امور حقوق مدنی و خانواده استفاده کنید.

مدارک و مستنداتی که برای اثبات شرایط وجوب نفقه در مراجع قضایی لازم است عبارت‌اند از:

• مدارک هویتی: شامل شناسنامه و کارت ملی ذی‌حق و شخص واجب‌النفقه
• عقدنامه: در مورد نفقه زوجه، ارائه عقدنامه دائم به دادگاه ضروری است.
• مدارک مربوط به تمکین: در مورد نفقه زوجه، ارائه مدارکی که نشان‌دهنده تمکین او از شوهر باشد، لازم و ضروری است. این مدارک می‌توانند شامل شهادت شهود، اقرار شوهر یا هر نوع مدرک دیگری باشند.
• مدارک مربوط به عدم استطاعت مالی ذی‌حق: مدارکی که نشان‌دهنده عدم توانایی ذی‌حق در تأمین نیازهایش باشد باید به دادگاه ارائه شوند. این مدارک می‌توانند شامل گواهی عدم اشتغال، فیش حقوقی با حقوق ناچیز، مدارک مربوط به بیماری یا ناتوانی جسمی یا هر نوع مدرک دیگری باشند.
• مدارک مربوط به استطاعت مالی شخص واجب‌النفقه: ارائه مدارکی که بیانگر توانایی مالی شخص واجب‌النفقه در پرداخت نفقه باشد، ضروری است. این مدارک می‌توانند شامل فیش حقوقی، مدارک مربوط به اموال و دارایی شخص واجب‌النفقه یا هر نوع مدرک دیگری ازاین‌قبیل باشند.

برای اثبات شرایط وجوب نفقه در دادگاه به این نکات توجه داشته باشید:

• جمع‌آوری کامل مدارک و مستندات
• ارائه مدارک به‌صورت دقیق و کامل
• استفاده از مشاوره و خدمات یک وکیل حقوق مدنی مجرب

راهکارهای اثبات تمکین

• شهادت شهود: شهادت شهود یکی از راهکارهای اثبات تمکین است که شامل اعضای خانواده، همسایگان یا هر شخص دیگری می‌شود که از تمکین زن آگاهی دارند.
• اقرار شوهر: اقرار شوهر به تمکین زن نیز به‌عنوان مدرک در مراجع قضایی قابل‌اتکا است.
• صورت‌جلسه تمکین: در برخی موارد زوجین می‌توانند با مراجعه به دفاتر اسناد رسمی، صورت‌جلسه‌ای را تنظیم کنند که در آن به تمکین زن اقرار شده باشد.

راهکارهای اثبات عدم استطاعت مالی ذی‌حق

• ارائه گواهی عدم اشتغال
• ارائه فیش حقوقی با حقوق ناچیز
• ارائه مدارک مربوط به بیماری یا ناتوانی جسمی

مراحل قانونی مطالبه نفقه

• مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی: اولین قدم برای مطالبه نفقه، مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی و تنظیم دادخواست است.
• ارائه مدارک و مستندات: پس از تنظیم دادخواست مبنی بر مطالبه نفقه، ذی‌حق باید مدارک و مستنداتی مانند عقدنامه، شناسنامه، کارت ملی و مدارکی که نشان‌دهنده عدم تمکن مالی ذی‌حق و استطاعت مالی شخص واجب‌النفقه باشد را ارائه داده و ضمیمه دادخواست کند.
• رسیدگی به دعوی در دادگاه: پس از ارائه مدارک و مستندات، پرونده به دادگاه خانواده ارجاع داده می‌شود و در شعبه مربوطه به آن رسیدگی خواهد شد.
• صدور حکم: در نهایت قاضی با بررسی شرایط و مدارک ارائه شده و تأیید و اثبات آن‌ها، حکم به پرداخت نفقه را صادر خواهد کرد.

ضمانت اجرای عدم پرداخت نفقه

• مجازات حبس: پس از صدور حکم پرداخت نفقه و در صورت عدم پرداخت نفقه، شخص واجب‌النفقه به مجازات حبس تعزیری درجه شش (تا دو سال حبس) محکوم خواهد شد.
• توقیف اموال: همچنین در صورت عدم پرداخت نفقه، ذی‌حق می‌تواند از طریق مراجع قانونی توقیف اموال شخص واجب النفقه را درخواست کند. البته این دررخواست باید مورد بررسی قرار گیرد.

در آخر…

در این مقاله به بررسی ابعاد مختلف نفقه، شرایط تعلق آن و راهکارهای قانونی در صورت عدم پرداخت نفقه پرداختیم. آموختیم که نفقه فقط به معنای خوراک و پوشاک نیست؛ بلکه شامل تمام نیازهای متعارف و متناسب با شان و وضعیت زن و فرزند می‌شود.

همچنین دریافتیم که تمکین عام و خاص، عدم نشوز و توان مالی شوهر از شرایط وجوب و تعلق نفقه به زوجه است. در مورد نفقه اولاد و اقارب نیز عدم استطاعت مالی ذی‌حق شرط وجوب نفقه خواهد بود.

در صورت عدم پرداخت نفقه ذی‌حق می‌تواند از طریق مراجع قانونی و طرح دعوی حقوقی برای مطالبه حق خود اقدام کند. البته اثبات شرایط وجوب نفقه در مراجع قضایی از اهمیت بالایی برخوردار است و ارائه مدارک و مستندات قوی، نقش تعیین‌کننده‌ای در این زمینه خواهد داشت.

به یاد داشته باشیم که نفقه تنها یک تعهد مالی نیست؛ بلکه تعهدی عاطفی و انسانی است که نشان‌دهنده مسئولیت‌پذیری و احترام به حقوق همسر و فرزندان است. تداوم و انسجام خانواده در گرو تعهدات و حمایت‌های متقابل زوجین قرار دارد و نفقه نقشی کلیدی در این میان ایفا می‌کند.

این مقاله صرفاً جهت اطلاع‌رسانی است و جایگزین مشاوره حقوقی با وکیل خانواده نخواهد بود. پس در صورت بروز مشکل دراین‌خصوص بهتر است با مشاورین و وکلای مجرب مؤسسه حقوقی حق ستان در تماس باشید ما برای احقاق کامل حقوقتان در کنار شما هستیم.