همه چیز درباره شروط ضمن عقد

ازدواج یکی از مهم‌ترین مراحل زندگی هر فرد است. در این مرحله دو نفر با توافق یکدیگر، زندگی مشترک خود را آغاز می‌کنند. عقد رسمی، سندی قانونی مبنی بر آغاز این زندگی مشترک است. در عقد رسمی علاوه بر مهریه و جهیزیه، شروطی نیز می‌توان تعیین کرد که به آن‌ها «شروط ضمن عقد» گفته می‌شود.

شرط ضمن عقدنامه می‌توانند نقش مهمی در تنظیم زندگی مشترک داشته باشد. این شروط می‌توانند به زوجین کمک کنند تا با صراحت خواسته‌ها و انتظارات خود از یکدیگر را بیان کنند تا در صورت بروز اختلاف بتوانند به وسیله این شروط از حقوق خود دفاع نمایند.

در حقوق مدنی ایران، شروط ضمن عقد به شروطی گفته می‌شود که در ضمن عقد نکاح دائم ذکر می‌شوند و بر اساس آن، طرفین تعهداتی را بر عهده می‌گیرند. این شروط می‌توانند در خصوص هر موضوعی اعم از مالی، خانوادگی، اجتماعی و حتی شخصی باشند به شرطی که مخالف با قوانین کشور و شرع اسلام نباشد.

تعریف و مفهوم شرط ضمن عقد

در قانون مدنی ایران، تعریفی از شروط ضمن عقد ارائه نشده است، اما باتوجه‌به مواد قانونی مربوط به این موضوع، می‌توان آن را تعهداتی دانست که زوجین قبل از ازدواج در ضمن عقد و قبل از وقوع آن به یکدیگر می‌دهند و متعهد به پیروی از آن خواهند شد.

این شروط می‌توانند در مورد مسائل مختلف مالی، خانوادگی، اجتماعی و حتی شخصی باشند. شروط ضمن عقد درصورتی‌که با شرایط قانونی مطابقت داشته باشند از نظر حقوقی معتبر و قابل‌اجرا هستند.

شرط ضمن عقد چیست؟

شرط ضمن عقد، توافقی است که در ضمن عقد نکاح، بین طرفین عقد منعقد می‌شود و به لحاظ قانونی رسمیت دارد. این شروط می‌توانند در خصوص هر موضوعی باشند به شرطی که مطابق با قانون کشور و شریعت اسلام تنظیم شده باشند و با آن هیچ مغایرتی نداشته باشند.

در ماده 232 قانون مدنی ایران به این موضوع پرداخته شده و بیان می‌کند که شروطی که به‌موجب عقد خارج لازم شده است درصورتی‌که مخالف با مقتضای عقد نباشد، نافذ است. طبق این ماده شروط ضمن عقد در دو گروه دسته‌بندی می‌شوند:  « دسته اول شروطی هستند که باطل بوده و عقد را نیز باطل می‌کنند، این شروط مخالف با قانون و شرع بوده و فاقد ارزش و وجه قانونی هستند.

در گروه دوم نیز دسته دیگری از شروط باطل جای می‌گیرند که عقد را باطل نمی‌کنند و شروطی هستند که با مقتضای عقد مغایرت دارند. برای مثال شرطی که در آن زوج متعهد می‌شود که در صورت طلاق زوجه حق نفقه نداشته باشد، یک شرط باطل است، اما مفسد عقد نیست».

طبق آنچه در ماده 232 قانون مدنی تدوین شده می‌توان شروط ضمن عقد را در دو دسته زیر دسته‌بندی کرد:

• شرط غیرمقدور

شرط غیرمقدور، جزو شروط جانبی قرارداد است که انجام آن غیرممکن باشد. برای مثال شرطی که در آن زوج متعهد می‌شود که در مدت یک ماه با سفر به ماه روی آن پیاده‌روی کند، یک شرط غیرمقدور است.

• شرط بی‌فایده

شرط بی‌فایده، بندهای اضافی توافقنامه است که در آن نفع و فایده‌ای برای طرفین عقد وجود نداشته باشد. مثلاً شرطی که در آن زوج متعهد می‌شود که در صورت طلاق، زوجه را در ماه رمضان با یک وعده غذا سیر کند، یک شرط بی‌فایده است.

انواع شروط ضمن عقد

شروط ضمن عقد، دو جنبه شرعی و قانونی دارند و به لحاظ شرعی و قانونی در انواع مختلفی دسته‌بندی می‌شوند.

اقسام شروط ضمن عقد از دیدگاه شرعی

در حقوق اسلامی، شروط ضمن عقد به دو دسته تقسیم می‌شوند:

1. شروط مرتبط با محتوای عقد: این شروط، مفاد قراردادی است که با موضوع و هدف عقد مرتبط هستند. ب
2. شروط غیرمرتبط با محتوای عقد: این شروط، مفاد قراردادی است که با موضوع و هدف عقد مرتبط نیستند.

در حقوق اسلامی هر دو نوع شرط، صحیح و نافذ هستند؛ بنابراین این شروط در صورت رعایت شرایط صحت شرط، آثار حقوقی خود را به دنبال دارند.

در مقابل در برخی از نظام‌های حقوقی غربی فقط شروط مرتبط با محتوای عقد، صحیح محسوب می‌شوند. به این معنا که مفاد جانبی قرارداد غیرمرتبط با محتوای عقد، باطل هستند.

علت این تفاوت در حقوق اسلامی و حقوق غربی، به ماهیت عقد و نقش آن در حقوق بازمی‌گردد. در حقوق اسلامی، عقد یک مقوله حقوقی جامع است که می‌تواند دربرگیرنده انواع تعهدات و روابط حقوقی باشد به همین دلیل شروط ضمن عقد، فارغ از ارتباط آن‌ها با محتوای عقد و درصورتی‌که شرایط صحت شرط را داشته باشند، صحیح و نافذ هستند.

در حقوق غربی، عقد مقوله حقوقی محدودتری است که معمولاً به انتقال مالکیت یا انجام کاری محدود می‌شود؛ ازاین‌رو شروط غیرمرتبط با محتوای عقد به دلیل این که خارج از محدوده عقد قرار می‌گیرند، باطل محسوب می‌شوند.

انواع شروط ضمن عقد از دیدگاه قانون

از دیدگاه قانون مدنی ایران، شروط ضمن عقد در 3 گروه شرط صفت، شرط نتیجه و شرط فعل دسته‌بندی می‌شوند.

• شرط صفت

شرط صفت، بندهای فرعی قرارداد است که در آن، طرفین عقد توافق می‌کنند که یکی از طرفین یا همه دارای صفت خاصی باشند.

اگر شرط صفت در مورد عین معین باشد در صورت تخلف از شرط، مشروط ‌له حق فسخ عقد را خواهد داشت. اما اگر شرط صفت در مورد عین کلی باشد، مشروطٌ‌علیه ملزم به تسلیم عین با همان صفات مذکور است.

برای مثال در عقد نکاح زوجین می‌توانند به داشتن مدرک تحصیلی کارشناسی‌ارشد شرط کنند یا این که عقد را مشروط به عدم داشتن اعتیاد از هرگونه مواد مخدر، قلیان یا مشروبات الکی کنند.

• شرط نتیجه

این شروط مربوط به نتیجه عقد است، مانند شرط این که زوج متعهد شود که بعد از فوت کلیه اموال خود را به زوجه ببخشد.

شرط نتیجه، تنها در مورد اعمال حقوقی که اسباب شرعی خاصی ندارند، صحیح است. برای مثال شرط طلاق در ضمن عقد بیع، باطل است.

• شرط فعل

شرط فعل، قید ضمن عقد است که در آن، طرفین عقد توافق می‌کنند که یکی از آن‌ها یا شخص ثالثی، یک فعل یا ترک فعل خاصی را انجام دهد. مانند این که زوج متعهد می‌شود که بعد از یک‌سال یا مدت‌زمان مشخصی برای زوجه خانه تهیه کند یا این که زوجه متعهد خواهد شد که تنها به امور خانه‌داری بپردازد و در خارج از خانه فعالیت کاری نداشته باشد.

شرط فعل، تنها در مورد اعمال حقوقی که قابل‌انجام و اجرایی هستند، صحیح است و شرط انجام‌دادن یک عمل غیرممکن، باطل است.

ارکان و شرایط اعتبار شروط ضمن عقد

شروط ضمن عقد یک قرارداد است که به لحاظ قانونی در صورت بروز هرگونه مشکل می‌توان برای دستیابی به حق‌وحقوق خود به آن اتکا کرده و با پشتوانه آنچه در آن ذکر و تأیید شده، اقدامات قانونی لازم را انجام داد.

باید توجه داشت درصورتی‌که شروط ضمن عقد با یکی از شرایط ذکر شده مطابقت نداشته باشد، باطل و بی‌اثر خواهد بود.

بنابراین ارکان قید ضمن عقد، همان ارکان عقد هستند که در ماده 190 قانون مدنی ایران به آن‌ها اشاره شده است. این ارکان عبارت‌اند از:

قصد و رضایت

قصد و رضایت، رکن اساسی هر عقدی است. در شرط ضمن عقد نیز باید قصد و رضایت طرفین عقد در ایجاد شرط وجود داشته باشد. این قصد و رضایت باید به‌صورت صریح یا ضمنی بیان شود.

موضوع

موضوع شرط ضمن عقدنامه،باید معین و مشخص باشد. به‌عبارت‌دیگر باید مشخص باشد که طرفین عقد در خصوص چه چیزی شرط کرده‌اند.

اهلیت

طرفین عقد باید دارای اهلیت باشند. منظور از داشتن اهلیت، داشتن توانایی انجام اعمال حقوقی است. در شرط ضمن عقد هر دو طرف عقد باید دارای اهلیت باشند.

طرفین شرط ضمن عقد

طرفین شرط ضمن عقد، همان طرفین عقد اصلی هستند در شرط ضمن عقد، هر دو طرف عقد اصلی، مشروط له و مشروط‌علیه محسوب می‌شوند.

شرایط صحت شروط ضمن عقد

شروط ضمن عقد علاوه بر ارکان ذکر شده باید شرایط دیگری را نیز برای صحت داشته باشند. این شرایط عبارت‌اند از:

مطابقت با قانون و شرع

شرط ضمن عقدنامه باید با قانون و شرع مطابقت داشته باشد. به‌عبارت‌دیگر نباید مخالف با قوانین ‌و مقررات مدنی کشور یا احکام شرعی باشد.

عدم مخالفت با مقتضای عقد

شرط ضمن عقد نباید با مقتضای عقد مخالفت داشته باشد. مقتضای عقد، ماهیت و هدف عقد است. به‌عبارت‌دیگر، شرط ضمن عقد باید با ماهیت و هدف عقد مطابقت داشته باشد.

عدم غیرمقدور بودن

شرطی که ضمن عقد قید می‌شود نباید غیرمقدور باشد. به عبارتی شروط ضمن عقد باید طوری تنظیم شوند که مشخص باشد در صورت تحقق شرط، چه نتیجه‌ای حاصل خواهد شد.

برای مثال، شرطی که در آن، یکی از طرفین عقد متعهد می‌شود که در صورت وقوع طلاق، مهریه همسر خود را بدهد، غیرمقدور نیست، اما شرطی که در آن، یکی از طرفین عقد متعهد می‌شود که در صورت وقوع طلاق، همسر خود را به نفع دیگری طلاق دهد، غیرمقدور است.

عدم بی‌فایده بودن

قید ضمن عقد نباید بی‌فایده باشد به این معنا که شروطی که تعیین می‌شوند باید برای طرفین عقد فایده‌ای داشته باشد.

آثار و ضمانت اجرای شروط ضمن عقد

آثار و ضمانت اجرای شروط ضمن عقد در واقع به مفهوم تبعیت از شروط و تعهداتی اشاره دارد که در قرارداد معین شده‌اند. این شروط و تعهدات معمولاً برای کاهش ریسک‌ها و ایجاد یک محیط قانونی و اقتصادی پایدار برای حفظ آرامش و آسودگی خاطر طرفین قرارداد، ارائه می‌شوند.

اگر یکی از طرفین قرارداد متعهد به عملکرد خاصی است، طبق شرط‌ها و ضوابط تدوین شده در حین قید ضمن عقد در صورت عدم رعایت آن‌ها، عواقب خاصی گریبان‌گیر او خواهد شد.

برای مثال در صورت عدم رعایت شروط قرارداد، می‌توان مجازاتی در نظر گرفت که به‌عنوان خسارت ناشی از نقض قرارداد عمل می‌کند. این مجازات‌ها می‌توانند غرامت‌های مالی یا معنوی باشند که طرف ناقض را در موقعیت منفی قرار می‌دهند.

بنابراین بسیار مهم است که در هنگام تنظیم مفاد جانبی قرارداد، طرفین نکات و شروط را به طور دقیق بررسی کنند و از وجود ضوابط و آثار مختلف اجرای شروط ضمن عقد اطلاع داشته باشند تا برای هر یک از طرفین بهترین شرایط برای تأمین و تضمین آینده‌ آن‌ها تدوین شود.

آثار شروط ضمن عقد

آثار شروط ضمن عقد، همان آثار عقد اصلی هستند. به عبارتی می‌توان گفت که قید ضمن عقد، مانند عقد اصلی دارای آثار حقوقی است که به تبعات آن می‌توان از حق‌وحقوق خود دفاع کرد. این آثار عبارت‌اند از:

• ایجاد تعهد

اولین اثر شرط ضمن عقد، ایجاد تعهد برای طرفین است. طبق آنچه به‌عنوان شرط ضمن عقدنامه در این قرارداد تدوین شده،  مشروط علیه متعهد می‌شود که کلیه بندهای فرعی قرارداد و همچنین شروط جانبی قرارداد را انجام دهد.

• تغییر یا تکمیل آثار عقد اصلی

شرایط ضمن عقد، می‌توانند آثار عقد اصلی را تغییر دهد یا تکمیل کنند. به‌عنوان مثال شرطی که در ضمن عقد بیع، درج می‌شود طبق آن، بایع متعهد خواهد شد که مبیع را بیمه کند، این امر باعث تغییر در آثار عقد بیع می‌شود.

• ایجاد حق فسخ

در برخی از موارد بر اساس شروط ضمن عقد به یکی از طرفین عقد، حق فسخ داده می‌شود. برای مثال در برخی از بندهای اضافی توافقنامه، شرطی قید می‌شود که با استناد بر آن در صورت خیانت زوج، حق فسخ نکاح یا به عبارتی حق طلاق به زوجه داده می‌شود.

ضمانت اجرای شروط ضمن عقد

ضمانت اجرای شروط ضمن عقد، همان ضمانت اجرای عقد اصلی است. به این معنا که اگر مشروطٌ‌علیه از انجام شرط ضمن عقد خودداری کند، مشروط له می‌تواند از ضمانت اجرای شرط استفاده کند. این ضمانت اجرای ممکن است یکی از موارد زیر باشد:

• مطالبه خسارت

اگر  مشروطٌ‌علیه از انجام شروط ضمن عقد خودداری کند یا اجرای آن را به تعویق بیندازد، مشروط له می‌تواند خسارت ناشی از عدم انجام شرط یا دیر کرد اجرای آن را از مشروطٌ‌علیه مطالبه کند.

• ابطال عقد

در برخی از موارد عدم انجام شرط ضمن عقد ممکن است باعث ابطال عقد اصلی شود. برای مثال شرطی که در ضمن عقد بیع درج می‌شود که در آن، بایع متعهد می‌شود که مبیع را در موعد مقرر تسلیم کن چنانچه بایع از انجام این شرط خودداری کند، مشروط له می‌تواند عقد بیع را ابطال نماید.

• فسخ عقد

طبق آنچه در برخی از شروط ضمن عقد تدوین می‌شوند، مشروط له می‌تواند عقد را فسخ کند. برای مثال شرطی که در ضمن عقد نکاح درج می‌شود که در آن، زوجه حق فسخ عقد را در صورت وقوع خیانت زوج دارد، اگر زوج مرتکب خیانت شود، زوجه می‌تواند عقد نکاح را فسخ نمایند.

انواع شروط ضمن عقد

به طور کلی شروط ضمن عقد بر اساس ماهیت و آثاری که دارند در دو نوع دسته‎‌بندی می‌شوند که عبارت‌اند از:

• شروطی که آثار عقد اصلی را تغییر می‌دهند یا تکمیل می‌کنند.
• شروطی که آثار عقد اصلی را ایجاد نمی‌کنند.

شروطی که آثار عقد اصلی را تغییر یا تکمیل می‌کنند

این شروط باعث تغییر یا تکمیل آثار عقد اصلی می‌شوند. انواع شروطی که آثار عقد اصلی را تغییر می‌دهند یا تکمیل می‌کنند شرط صفت، شرط نتیجه و شرط فعل هستند که در بالا در مورد آن‌ها توضیح دادیم.

شروطی که آثار عقد اصلی را ایجاد نمی‌کنند

این شروط آثار عقد اصلی را ایجاد نمی‌کنند؛ بلکه تنها یک تعهد اضافی را بر ضمه یکی از طرفین عقد قرار می‌دهند. برای مثال شرطی که در ضمن عقد بیع درج می‌شود که بر اساس آن، بایع متعهد می‌شود که در صورت وقوع خیانت زوج، مهریه زوجه را بدهد باعث ایجاد یک تعهد اضافی برای بایع می‌شود.

از جمله انواع شروطی که آثار عقد اصلی را ایجاد نمی‌کنند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. شرط صلح: شرط صلح، شرطی است که در آن طرفین عقد توافق می‌کنند که در صورت بروز اختلاف از طریق صلح و سازش، اختلاف خود را حل‌وفصل کنند.
2. شرط فسخ: شرط فسخ، شرطی است که در آن، طرفین عقد توافق می‌کنند که یکی از آن‌ها یا هر دو، حق فسخ عقد را داشته باشند.
3. شرط اختیار: شرط اختیار، شرطی است که بر اساس آن طرفین عقد توافق می‌کنند که یکی از آنان یا هر دو، اختیار انجام یا عدم انجام کاری را داشته باشند به عبارتی با استناد به این شرط هر دو نفر می‌توانند اختیار انجام امور خاصی را داشته باشند.

کلام آخر

شروط ضمن عقد، یکی از مهم‌ترین مباحث در حقوق مدنی است. این شروط می‌توانند نقش مهمی در تنظیم روابط طرفین عقد و تضمین حقوق آن‌ها داشته باشند.

قید ضمن عقد باید با قانون و شرع، عدم مخالفت با مقتضای عقد، عدم غیرمقدور بودن و عدم بی‌فایده بودن، مطابقت داشته باشد در غیر این صورت، باطل و بی‌اثر خواهد بود.

این شروط می‌توانند در خصوص هر موضوعی باشند، اما در بیشتر موارد در خصوص مسائل مالی، خانوادگی، اجتماعی و حتی شخصی به‌عنوان شرط ضمن عقدنامه در آن قید خواهند شد.

شروط ضمن عقد دارای آثار و ضمانت اجرای مختلفی هستند که در صورت عدم انجام شروط، طرفین می‌توانند از ضمانت اجرایی آن استفاده کنند.

شروط ضمن عقد، یک ابزار حقوقی قدرتمند هستند که می‌توانند به زوجین کمک کنند تا زندگی مشترک خود را بر اساس خواسته‌ها و انتظارات خود بنا کنند. باتوجه‌به اهمیت این شروط توصیه می‌کنیم تا قبل از تنظیم مفاد جانبی قرارداد با یک وکیل پایه یک دادگستری یا مشاور حقوقی باتجربه در این زمینه، مشورت کنید تا از صحت و اعتبار شروط ضمن عقد اطمینان حاصل کنید.

مشاوران و وکلای حقوقی حق ستان با سال‌ها تجربه در زمینه حقوق مدنی و حقوق خانواده، آماده ارائه مشاوره تلفنی، آنلاین و حضوری به شما عزیزان هستند.